| İnaktif aşı | |
|---|---|
 Birinci Dünya Savaşı'nda askerler için uygulanan tifo profilaksisi.
| |
| Diğer adlar | Ölü aşı |
| Dal | Halk sağlığı, immünoloji, aile hekimliği, genel pratisyenlik |
| Kullanımlar | Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi |
| Sıklık | Doğumdan yetişkinliğe |
| Sonuçlar | Bireylerde aktif bağışıklık gelişimi; sürü bağışıklığına katkı |
İnaktif aşı (veya ölü aşı), kültürde yetiştirilen ve daha sonra hastalık üretme kapasitesini yok etmek için öldürülen virüs partikülleri, bakteriler veya diğer patojenlerden oluşan bir aşıdır. Buna karşılık, canlı aşılar hâlâ canlı olan (ancak neredeyse her zaman zayıflatılmış) patojenleri kullanır. İnaktif aşılar için patojenler kontrollü koşullar altında yetiştirilir ve enfektiviteyi azaltmak ve böylece aşıdan kaynaklanan enfeksiyonu önlemek için bir araç olarak öldürülür.
İnaktif aşılar ilk olarak 1800'lerin sonlarında ve 1900'lerin başlarında kolera, veba ve tifo için geliştirilmiştir. Günümüzde influenza, çocuk felci (IPV), kuduz, hepatit A ve boğmaca dahil olmak üzere birçok hastalık için inaktif aşılar mevcuttur.
İnaktif patojenler bağışıklık sistemi tarafından canlı patojenlerden daha zayıf bir yanıt üretme eğiliminde olduğundan, patojene karşı etkili bir bağışıklık yanıtı sağlamak için bazı aşılarda immünolojik adjuvanlar ve çoklu "güçlendirici" enjeksiyonlar gerekebilir. Zayıflatılmış aşılar genellikle sağlıklı insanlar için tercih edilir çünkü tek bir doz genellikle güvenli ve çok etkilidir. Bununla birlikte, bazı insanlar zayıflatılmış aşıları alamazlar çünkü patojen onlar için çok fazla risk oluşturur (örneğin, yaşlı insanlar veya bağışıklık yetmezliği olan insanlar). Bu hastalar için inaktive aşı koruma sağlayabilir.
Mekanizma
Patojen partiküller yok edilir ve bölünemez, ancak patojenler bağışıklık sistemi tarafından tanınmak ve adaptif bir bağışıklık tepkisi uyandırmak için bütünlüklerinin bir kısmını korurlar. Doğru üretildiğinde aşı bulaşıcı değildir, ancak yanlış inaktivasyon sağlam ve bulaşıcı partiküllerle sonuçlanabilir.
Bir aşı uygulandığında, antijen bir antijen sunucu hücre (ASH) tarafından alınır ve aşılanmış kişilerde boşaltıcı bir lenf düğümüne taşınır. ASH, antijenin bir parçasını, bir epitopu, büyük bir histo-uyumluluk kompleksi (MHC) molekülü ile birlikte yüzeyine yerleştirecektir. Artık T hücreleri ile etkileşime girebilir ve onları aktive edebilir. Ortaya çıkan yardımcı T hücreleri daha sonra antikor aracılı veya hücre aracılı bir bağışıklık yanıtını uyaracak ve antijene özgü bir adaptif yanıt geliştirecektir. Bu süreç, spesifik patojene karşı immünolojik bir hafıza oluşturur ve bağışıklık sisteminin bu patojenle daha sonraki karşılaşmalarda daha etkili ve hızlı bir şekilde yanıt vermesini sağlar.
İnaktif aşılar, öncelikle antikor aracılı bir bağışıklık yanıtı üretme eğilimindedir. Bununla birlikte, kasıtlı adjuvan seçimi, inaktif aşıların daha güçlü bir hücre aracılı bağışıklık tepkisini uyarmasına olanak tanır.
Türler
İnaktif aşılar genellikle canlı olmayan aşıları ifade eder. Patojeni inaktive etmek için kullanılan yönteme bağlı olarak daha da sınıflandırılırlar:
- Tüm patojen inaktive aşılar, tüm bir patojen ısı, kimyasallar veya radyasyon kullanılarak 'öldürüldüğünde' üretilir, ancak insan aşılarında yalnızca formaldehit ve beta-Propiolakton maruziyeti yaygın olarak kullanılmaktadır.
- Alt ünite aşılar, patojenin çoğalması veya hayatta kalması için gerekli olan veya ters reaksiyonlara neden olabilecek diğer bileşenleri çıkarırken, patojene karşı bir yanıt oluşturmak için bağışıklık sistemini en iyi şekilde uyaran antijenlerin saflaştırılmasıyla üretilir.
- Bölünmüş virüs aşıları, viral zarfı bozmak için bir deterjan kullanılarak üretilir. Bu teknik birçok influenza aşısının geliştirilmesinde kullanılmaktadır.
- Toksoit aşılar, bakteriler tarafından üretilen toksinlerin inaktive edilmesiyle oluşturulur. Toksoit, toksine karşı bir bağışıklık tepkisi oluşturur.
Örnekler
Türler şunları içerir:
-
Viral:
- Enjekte edilmiş çocuk felci aşısı (Salk aşısı)
- Hepatit A aşısı
- Kuduz aşısı
- Çoğu grip aşısı
- Kene kaynaklı ensefalit aşısı
- Bazı COVID-19 aşıları: BBIBP-CorV, CoronaVac, Covaxin, QazVac, TURKOVAC, CoviVac
-
Bakteriyel:
- Enjekte edilen tifo aşısı
- Kolera aşısı
- Veba aşısı
- Boğmaca aşısı
Avantajlar ve dezavantajlar
Avantajlar
- İnaktive patojenler canlı patojenlere göre daha stabildir. Artan stabilite, inaktif aşıların depolanmasını ve taşınmasını kolaylaştırır.
- Canlı zayıflatılmış aşıların aksine, inaktif aşılar virülan forma dönüşemez ve hastalığa neden olamaz. Örneğin, oral çocuk felci aşısında (OPV) bulunan canlı zayıflatılmış poliovirüs formunun virülan hale geldiği nadir durumlar olmuştur ve bu da kontrollü vahşi tip çocuk felci bulaşmasının olduğu birçok ülkede OPV'nin yerini inaktive çocuk felci aşısının (IPV) almasına yol açmıştır.
- Canlı zayıflatılmış aşıların aksine, inaktif aşılar çoğalmaz ve bağışıklık sistemi baskılanmış bireyler için kontrendike değildir.
Dezavantajlar
- İnaktif aşıların, canlı zayıflatılmış aşılara kıyasla uzun süreli bağışıklık için güçlü bir bağışıklık yanıtı üretme yeteneği daha düşüktür. Koruyucu bağışıklığı üretmek ve sürdürmek için genellikle adjuvanlar ve güçlendiriciler gereklidir.
- Öldürülmüş tüm organizma aşılarının oluşturulması için patojenlerin kültürlenmesi ve inaktive edilmesi gerekir. Bu süreç, genetik aşılara kıyasla aşı üretimini yavaşlatmaktadır.