İkinci veba salgını

İkinci veba salgını
Kara Ölüm'ün Avrupa'ada yayılması (günümüz sınırları ile gösterimiştir), 1347-1351
Hastalık	veba
Patojen cinsi	Yersinia pestis
Yer	Avrasya
İstatistikler

İkinci Veba salgını, 1348'de Avrupa'ya ulaşan ve sonraki dört yıl içinde Avrasya nüfusunun yarısını öldüren Kara Veba ile başlayan büyük bir veba salgınları dizisidir. Veba çoğu yerde yok olmasına rağmen, endemik hale geldi ve düzenli olarak tekrarladı. 17. yüzyılın sonlarında bir dizi büyük salgın meydana geldi ve hastalık 18. yüzyılın sonlarına veya 19. yüzyılın başlarına kadar bazı yerlerde tekrarladı. Bundan sonra, bakterinin yeni bir türü, 19. yüzyılın ortalarında Asya'da başlayan üçüncü veba salgınına yol açtı.

Vebaya, vahşi doğada çeşitli türlerin parazitik pirelerinde ve insan toplumunda sıçanlarda bulunan Yersinia pestis bakterisi neden olur. Bir salgında, yakındaki tüm konakçılarını öldürebilir ve böylece yok olabilir, ancak öldürmediği diğer konaklarda aktif kalabilir ve böylece yıllar veya on yıllar sonra yeni bir salgına neden olabilir. Bakterinin, gemilerde veya araçlarda taşınan fareler, tahılda gizlenmiş pireler ve - daha öldürücü formlarında - doğrudan insanlar arasında kan ve balgam yoluyla bulaşan dahil olmak üzere çeşitli bulaşma ve enfeksiyon yolları vardır.

Genel bakış

1665'te Büyük Londra Vebası

Dünya tarihinde üç büyük veba salgını yaşanmıştır. 6. ve 7. yüzyıllarda Justinianus Veba Salgını, kayda geçmiş bilinen ilk salgındır ve vebanın kesin olarak kaydedilmiş ilk yayılma modelini işaret eder. Tarihsel açıklamalara göre, Konstantinopolis nüfusunun % 40'ı vebadan ölmüştür. Modern tahminler, 700'lerde ortadan kaybolmadan önce Avrupa nüfusunun yarısının bu ilk veba salgınının bir sonucu olarak öldüğünü göstermektedir. 750'den sonra veba, 14. yüzyılın Kara Ölüm'e kadar Avrupa'da tekrar ortaya çıkmamıştır.

1347'de Kırım'da ortaya çıkan ikinci salgının kökenleri tartışmalıdır, ya Orta Asya ya da Kırım'da ortaya çıkmıştır. 1400 yılına kadar dünya nüfusunu tahmini 450 milyondan 350-375 milyona düşürmüş olabilir.

Veba, 19. yüzyılın başlarına kadar değişen virülans ve ölüm oranlarıyla aralıklarla geri döndü. Örneğin İngiltere'de veba 1360-1963'te geri döndü, Londralıların %20'sini ve 1369'da %10-15'ini öldürdü. 16. yüzyılın sonunda, veba Kanarya Adaları'ndaki San Cristóbal de La Laguna'yı (1582-83) vurdu. 17. yüzyılda, salgınlar bir dizi "büyük veba" idi: Büyük Sevilla Vebası (1647-1652), Büyük Londra Vebası (1665-1666) ve Büyük Viyana Vebası (1679). 1720-1722'deki Büyük Marsilya Vebası'ndan,Büyük 1738 Vebası (Doğu Avrupa'yı vuran) ve 1770-1772 Rusya veba salgınından sonra, öldürücü biçimiyle, Avrupa'dan yavaş yavaş kaybolmuş gibi görünmekte olup Mısır ve Ortadoğu'da devam etmiştir. 19. yüzyılın başlarında, veba tehdidi azalmıştır, ancak yerini hızla yeni bir hastalık olan kolera almıştır, 19. ve 20. yüzyıllarda Asya ve Avrupa'yı kasıp kavuran birkaç kolera pandemisinden ilki Asya kolera pandemisidir.

Üçüncü veba salgını 1890'larda Çin'i vurdu ve Hindistan'ı harap etti. Büyük ölçüde Doğu'da bulunurken, batı Amerika Birleşik Devletleri'nde endemik hale geldi. Sporadik (Vakaların dağınık, tesadüfi ve genellikle nadir olarak görülmesi.) veba salgınları oluşmaya devam etmektedir.

Kara Ölüm

Arap tarihçileri İbn Al-Wardi ve Makrîzî, Kara Ölüm'ün Moğolistan'da ortaya çıktığına inanıyorlardı ve Çin kayıtları, 1330'ların başında Moğolistan'da büyük bir salgın olduğunu göstermektedir.

Son yıllarda, Kara Veba'nın büyük olasılıkla Hazar Denizi'nin kuzeybatı kıyılarında ortaya çıktığını ve Hindistan ve Çin'e bile ulaşmamış olabileceğini gösteren daha fazla araştırma ortaya çıktı,Delhi Sultanlığı ve Yuan Hanedanlığı üzerine yapılan araştırmalar, on dördüncü yüzyıl Hindistan'ında herhangi bir ciddi salgına dair hiçbir kanıt göstermediği gibi, on dördüncü yüzyıl Çin'inde de vebaya dair hiçbir özel kanıt göstermemiştir.

1331'de Çin'de ve 1351-1354'te Hebei, Şansi ve diğer vilayetlerde yerel nüfusun %50 ila %90'ını öldürdüğü düşünülen ve on milyonlarca kişiye ulaşan büyük salgınlar vardır. Bununla birlikte, ikinci dizi salgın için göstergeler olmasına rağmen, günümüzde bunların vebadan kaynaklandığına dair bir kanıt yoktur.

Vebanın Avrupa'ya ilk kez 1347'de Kırım'daki liman kenti Kefe'den Cenevizli tüccarlar aracılığıyla girdiği düşünülmektedir. 1345-1346'da şehrin uzun süren kuşatması sırasında, hastalıktan muzdarip olan çoğunlukla Tatar birliklerine sahip Canibeg'in Moğol Altın Orda ordusu, Kefe'nın şehir duvarlarının üzerinden mancınık ile hastalıklı cesetleri fırlatmıştır, hasta olmuş farelerin, salgını sakinlere yaymak için kuşatma hatları boyunca seyahat etmesi daha olasıdır. Hastalık yayılmaya başlayınca, Cenevizli tüccarlar Karadeniz'i geçerek Avrupa'da hastalığın 1347 yazında ilk kez görüldüğü Konstantinopolis'e kaçtılar. Salgın Konstantinopolis'te, Thukididis'in MÖ 5. yüzyıl Atina Vebası'na ilişkin anlatımını model alan hastalığın bir tanımını yazdı, ancak Kara Ölüm'ün deniz şehirleri arasında gemiyle yayılmasıyla ilgili hiçbir şey yazmayan Bizans imparatoru VI. İoannis'un 13 yaşındaki oğlunun ölümüne sebep olmuştur. Ayrıca Nikiforos Grigoras, Demetrios Kydones'a artan ölüm oranını, tıbbın yararsızlığı ve vatandaşların paniğini yazmıştır.

Kara Veba'nın 14. yüzyılda patlak vermesi, Avrupa'nın nüfusu üzerinde büyük bir etkiye sahiptir, sosyal yapıyı geri dönülmez bir şekilde değiştirmiştir ve Yahudiler, yabancılar, dilenciler ve cüzzamlılar gibi azınlıklara yönelik yaygın zulme yol açmıştır. Giovanni Boccaccio'nun Decameron'da (1353) gösterdiği gibi, günlük hayatta kalma belirsizliğinin genel bir hastalık durumu yarattığı ve insanları "an için yaşama" yönünde etkilediği görülmüştür.Petrarca, hastalığın etkilerinin benzersiz ve inanılmaz aşırılığına dikkat çekerek, "böyle berbat bir acı çekmeyecek olan mutlu gelecek nesiller... tanıklığımıza bir masal gibi bakacak" diye yazmıştır.

Tekrarlamaları

İkinci salgın Avrasya ve Akdeniz Havzası'na yayıldı. Veba, 14. ila 17. yüzyıllar boyunca Avrupa ve Akdeniz Havzası'na tekrar tekrar musallat oldu. Veba, İslam dünyasını çoğunu kasıp kavurdu. Veba, 1500 ile 1850 yılları arasında neredeyse her yıl İslam dünyasında en az bir yerde mevcuttu. Biraben'e göre, 1346 ile 1671 yılları arasında her yıl Avrupa'da bir yerlerde veba vardı. Schiferl'e göre, 1400 ile 1600 yılları arasında Avrupa'nın şu ya da bu bölgesinde 1445 dışında her yıl bir veba salgını kaydedilmiştir.

Bizans ve Osmanlı İmparatorlukları

Bizans İmparatorluğu'nda Konstantinopolis'teki 1347 Kara Veba salgını bir yıl sürdü, ancak veba 1400'den önce on kez tekrarladı.Akdeniz ve Karadeniz arasındaki ve Avrupa ile Asya arasındaki stratejik konumu ve imparatorluk başkenti konumu nedeniyle şehre defalarca veba geldi.

Konstantinopolis (İstanbul), 1453'te Fatih Sultan Mehmed tarafından alınmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun merkezindeki emperyal statüsünü korudu. Şehir nüfusunun yaklaşık %1-2'si her yıl vebadan ölüyordu. Osmanlı tarihçileri Gelibolulu Mustafa Âlî ve Hoca Sâdeddin Efendi tarafından 1491-1503 yılları arasında özellikle şiddetli salgınlar kaydedilmiştir ve 1491-93 yılları arasında en çok etkilenen yıllar olmuştur. Veba 1511-1514 yılları arasında geri döndü ve 1520'den sonra 1529'a kadar şehirde endemik oldu. Veba, 1533 ile 1549 arasında, 1552 ile 1567 arasında ve geri kalan 16. yüzyılın çoğu için İstanbul'da tekrar yaygındı. 17. yüzyılda veba salgınları 1603, 1611-1613, 1647-1649, 1653-1656, 1659-1688, 1671-1680, 1685-1695 ve 1697-1701'de kaydedilmiştir. 18. yüzyılda, başkentte veba salgının baş gösterdiği altmış dört yıl vardı ve 19. yüzyılın ilk yarısında otuz veba yılı daha meydana geldi. 1700 ve 1850 yılları arasında İstanbul'da sonraki doksan dört veba salgınından 1705, 1726, 1751, 1778, 1812 ve 1836 salgınlarının nüfusun %5'inden fazlasını öldürdüğü tahmin edilirken, salgınların seksen üçünün %1 veya daha azını öldürmüştür.

Veba defalarca Kuzey Afrika şehirlerini vurdu. Cezayir, 1620-21'de ve yine 1654-57, 1665, 1691 ve 1740-42'de 30.000-50.000 kişi hayatını kaybetti. Veba, 19. yüzyılın ikinci çeyreğine kadar Osmanlı toplumunda önemli bir olay olarak kaldı. 1701 ile 1750 arasında, İstanbul'da daha büyük ve daha küçük 37 salgın ve 1751 ile 1800 arasında 31 salgın kaydedildi.Büyük 1738 Vebası, Balkanlar'daki Osmanlı topraklarını etkiledi. Bağdat, nüfusunun üçte ikisini öldüren salgınlarla vebadan ciddi şekilde zarar gördü.

İkinci pandemi sırasında Balkanları vuran son salgınlardan biri, 1813-1814'teki Caragea vebasıydı.

Kutsal Roma İmparatorluğu

Viyana Veba Sütunu, 1679'daki Büyük Veba salgınından sonra dikilmiştir.

Büyük Viyana Vebası, 1679'da Kutsal Roma İmparatorluğu'nu vurmuştur.

İtalyan yarımadası

1357'de veba Venedik'e geri dönmüştür ve 1361-1363'te İtalya'nın geri kalanı pandemi ile ilk kez karşılaştı.Toskana'daki Pisa, Pistoia ve Floransa özellikle kötü etkilendi; orada Latince: pesta secunda nüfusun beşte birini öldürdü. Hayatta kalanlar, 1347-1351 Kara Ölümünün benzersiz bir olay olmadığının ve hayatın artık "eskisinden çok daha korkutucu ve güvencesiz" olduğunun farkındaydılar. İtalyan yarımadası, 1348 ile 1600 yılları arasındaki yılların %68'inde bir veba salgınıyla sarsıldı. 1361-1528 yılları arasında Venedik'te 22 veba salgını yaşandı. Eylül 1363'te Giovanni Boccaccio'ya yazan Petrarca, Kara Veba'nın 1348'de İtalya'ya gelişinin eşi görülmemiş bir felaket olarak yas tutulmuş olmasına rağmen, "Şimdi bunun yasımızın sadece başlangıcı olduğunu anlıyoruz, çünkü o zamandan beri bu kötü güç, yüzyıllar boyunca insanlık tarihinde eşi benzeri olmayan ve duyulmamış güç, hiç durmadı, yetenekli bir savaşçı gibi sağdan ve soldan her yere saldırdı."

Papa IX. Bonifacius tarafından ilan edilen 1400 Jübile Yılı'nda, Roma'ya seyahat edip dönen birçok hacı olması sebebiyle şiddeti artan, en kötü veba vakalarından biri gerçekleşti; şehrin kendisinde her gün 600-800 insan ölüyordu. Floransa'da cenaze levazımatçılarının kayıtlarına göre en az 10.406 kişi öldü; Toplam ölü sayısı 15. yüzyıl tarihçisi Giovanni Morelli tarafından bu rakamın iki katı olarak tahmin edilmektedir. O yıl Pistoia ve iç bölgelerinin nüfusunun yarısı ölmüştür.

Padua'da 1405'te başka bir salgın meydana geldi ve 18.000 can aldı. 1449-1452 veba salgının sırasında, 1451 yılında 30.000 Milanlı öldü.

1478-1482 yılları arasında ölümcül bir veba İtalya'yı vurdu.Venedik Cumhuriyeti toprakları, salgının sekiz yıllık seyrinde 300.000 ölü gördü.Luca Landucci, 1478'de Floransa vatandaşları "acıklı bir durumdaydılar. Korku içinde yaşadılar ve kimsenin çalışmaya yüreği yoktu. Zavallı yaratıklar ipek ya da yün alamadılar... bu yüzden tüm sınıflar acı çekti." yazmıştır. (Floransa, vebanın yanı sıra hem Papalık Devleti ile savaşa yol açan aforozdan hem de Pazzi komplosunu izleyen siyasi çekişmelerden kıvranıyordu.) 1479'da Roma'da veba salgını patlak verdi: Vatikan Kütüphanesi başkanı Bartolomeo Platina öldü ve Papa IV. Sixtus şehirden kaçtı ve bir yıldan fazla bir süre ortadan kayboldu. Urbino Dükü Federico da Montefeltro da öldü.

Kutsal Roma İmparatoru V. Karl tarafından Roma'nın Yağmalanması (1527) sonrasında Floransa ve Roma'da veba patlak verdi. Veba Roma'da ortaya çıktı ve şehir sakinlerinin dörtte biri 30.000 Floransalıyı öldürdü.Lorenzo di Filippo Strozzi tarafından yazılmış "1527 Yılında Floransa'daki Vebanın Tanımı" bu vebayı ayrıntılı olarak kaydeder ve Niccolò Machiavelli tarafından Strozzi'nin açıklamalarıyla kopyalanmıştır. Strozzi şöyle yazmıştır:

Floransa Kuşatması (1529-1530)'na başka veba salgını da eşlik etmiştir; orada dini yapılar hastane olmuş ve enfekte olanları şehir surları olmadan barındırmak için 600 geçici yapı inşa edilmiştir.

1530'dan sonra, siyasi çekişmeler sakinleşti ve İtalya'daki savaşlar daha seyrek hale geldi; daha sonra, oradaki veba salgınları eskisinden daha az görüldü ve yalnızca tek tek şehirleri veya bölgeleri etkiledi. Salgınlar daha azdı, ancak özellikle şiddetliydi. 1533-1575 arasında kırk üç yıl on sekiz veba salgını vardır. Özellikle zarar veren 1575-1578 İtalyan veba salgını, yarımadanın her iki ucundan kuzeye ve güneye doğru yol aldı; ölüm oranı özellikle yüksekti. Resmi hesaba göre, Milan'da 1576'da vebadan 17.329 kişi hayatını kaybetti, Brescia'da ise toplam nüfusu 46.000'i geçmeyen bir kasabada 17.396 kişinin öldüğünü kaydedilmiştir. Bu arada Venedik nüfusunun dörtte biri ile üçte biri arası vebadan öldü, 1576-1577 salgınında ise şehirde 50.000 kişi öldü.

17. yüzyılın ilk yarısında, bir veba salgının İtalya'da yaklaşık 1,7 milyon insanın veya nüfusun yaklaşık % 14'ünü ölümüne neden oldu.

1629-1631 İtalya veba salgını muhtemelen yüzyılın en felaketiydi: Milano şehri "Milan'ın Büyük Vebası"nda 100.000 kişilik nüfusunun yarısını kaybederken, Venedik şiddetli 1553-1556 salgınından sonra aradan geçen on yıllarda nüfus oldukça küçülmüş olsa da en o salgın kadar kadar etkilenmişti.

1656-1657 İtalya veba salgını, İtalya'daki son büyük veba felaketiydi ve Napoli veba salgını en şiddetlisiydi. 1656'da veba, Napoli'nin 300.000 nüfusunun yaklaşık yarısını öldürdü. İtalya'daki son salgın Messina'da 1742-1744'te görüldü. İtalya'da kaydedilen son veba vakası, Bari yakınlarındaki bir kasaba olan Noja'da 1815-1816'da görülmüştür.

Kuzey Avrupa

Norveç nüfusunun %60'ından fazlası 1348'den 1350'ye kadar ölmüştür. Son veba salgını 1654'te Oslo'yu harap etti.

Rusya'yı hastalık 1350'den 1490'a kadar her beş veya altı yılda bir vurmuştur. 1654'te Rus vebası yaklaşık 700.000 kişiyi öldürmüştür.

1709-1713'te İsveç ile Rusya Çarlığı ve müttefikleri arasındaki Büyük Kuzey Savaşı'nı (1700-1721) takip eden bir veba salgını İsveç'te yaklaşık 100.000, ve Prusya'da 300.000'i öldürmüştür. Veba, Helsinki sakinlerinin üçte ikisini,Stockholm nüfusunun üçte birini öldürmüştür. Bu İskandinavya'daki son vebaydı, ancak 1770-1772 Rusya veba salgını, Moskova'da 100.000 kadar insanı öldürmüştür.

Doğu Avrupa

Büyük 1738 Vebası, 1738-1740 yılları arasında süren ve Romanya, Macaristan, Ukrayna, Sırbistan, Hırvatistan ve Avusturya'nın modern ülkelerindeki bölgeleri etkileyen bir veba salgınıdır.

Fransa

1720'de Büyük Marsilya Vebası, şehirde ve çevre illerde 100.000 kişinin ölümüne sebep olmuştur.

1466'da Paris'te belki 40.000 kişi vebadan ölmüştür. 16. ve 17. yüzyıllarda veba, Paris'i ortalama olarak neredeyse üç yılda bir vurdu. Tarihçi Geoffrey Parker'a göre, "Fransa 1628-1631 salgınında neredeyse bir milyon insanı vebadan kaybetti." Batı Avrupa'nın son büyük salgını 1720'de Marsilya'da meydana gelmiştir.

Britanya adaları

1563 Londra veba salgını, 1593, 1603, 1625, 1636 ve 1665 veba salgınları Londra'yı harap etmiştir ve o yıllarda nüfusunu %10 ila 30 oranında azaltmıştır. 1665-1666 Büyük Londra Vebası, pandeminin son büyük salgınıdır ve duvarlarla çevrili Londra Şehri'ndeki son veba ölümü, on dört yıl sonra 1679'da kaydedilmiştir.

Felemenk

Amsterdam nüfusunun %10'undan fazlası 1623-1625'te ve yine 1635-1636, 1655 ve 1664'te ölmüştür.

İber Yarımadası

1,25 milyondan fazla ölüm, 17. yüzyıl İspanya'sındaki ağır veba vakalarından kaynaklanmıştır.1649 vebası muhtemelen Sevilla'nın nüfusunu yarı yarıya azaltmıştır.

Malta

Malta, 14. yüzyılın ortaları ile 19. yüzyılın başları arasındaki ikinci salgını sırasında bir dizi veba salgını yaşamıştır. En şiddetli salgın, yaklaşık 11.300 kişiyi öldüren 1675-1676 salgınıydı, bunu sırasıyla yaklaşık 4.500 ve 3.000 kişiyi öldüren 1813-1814 salgını ve 1592-1593 salgını izler.

Tenerife

1582 Tenerife veba salgını (ayrıca 1582 San Cristóbal de La Laguna veba salgını), 1582-1583 yılları arasında İspanya'nın Tenerife adasında meydana gelen bir hıyarcıklı veba salgınıdır. O zamanlar 20.000'den az nüfusu olan bir adada (adanın nüfusunun yaklaşık %25-45'i arasında) 5.000 ila 9.000 arasında ölüme neden olduğuna inanılmaktadır.

Ana salgınlar

1656'da Napoli Vebası sırasında Napoli'nin dönem gravürü

1720'de Büyük Marsilya Vebası sırasında Marsilya'nın dönem gravürü

17. yüzyılda bir veba doktoru ve tipik kıyafeti.

Özel

Genel

• Alexander, John T. (1980), Bubonic Plague in Early Modern Russia: Public Health and Urban Disaster, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-515818-2, 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Appleby, Andrew B. (1980), "The Disappearance of Plague: A Continuing Puzzle", The Economic History Review, 33 (2), ss. 161-173, doi:10.1111/j.1468-0289.1980.tb01821.x, JSTOR 2595837, PMID 11614424 
• Benedictow, Ole Jørgen (2004), Black Death 1346-1353: The Complete History, ISBN 978-1-84383-214-0 
• Bray, R. S. (29 Nisan 2004), Armies of Pestilence: The Impact of Disease on History, James Clarke & Co., ISBN 978-0-227-17240-7, 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Byrne, Joseph Patrick (2004), The Black Death, Westport, Connecticut: Greenwood Press 
• Byrne, Joseph Patrick, (Ed.) (2008), Encyclopedia of Pestilence, Pandemics, and Plagues: A-M, ABC-CLIO, ISBN 978-0-313-34102-1 
• Davis, Robert C. (5 Aralık 2003), Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500-1800, Palgrave Macmillan, ISBN 978-0-333-71966-4, 11 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Gottfried, Robert S. (1983), The Black Death: Natural and Human Disaster in Medieval Europe, Londra: Hale, ISBN 978-0-7090-1299-3 
• Graunt, John (1759), Collection of Yearly Bills of Mortality, from 1657 to 1758 Inclusive, A. Miller 
• Harding, Vanessa (20 Haziran 2002), The Dead and the Living in Paris and London, 1500-1670, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-81126-2, 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Hays, J. N. (1998), The Burdens of Disease: Epidemics and Human Response in Western History, Rutgers University Press, ISBN 978-0-8135-2528-0, 21 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Hays, J. N. (31 Aralık 2005), Epidemics And Pandemics: Their Impacts on Human History, ABC-CLIO, ISBN 978-1-85109-658-9, 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• McNeill, William Hardy (1998), Plagues and peoples, Anchor, ISBN 978-0-385-12122-4 
• Mikhail, Alan (2014), The Animal in Ottoman Egypt, OUP, ISBN 9780199315277, 9 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Issawi, Charles Philip (1988), Fertile Crescent, 1800-1914: A Documentary Economic History, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504951-0, 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Parker, Geoffrey (21 Aralık 2001), Europe in Crisis: 1598-1648, Wiley, ISBN 978-0-631-22028-2, 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
• Porter, Stephen (19 Nisan 2009), The Great Plague, Amberley Publishing, ISBN 978-1-84868-087-6, 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Eylül 2021 
•  Shadwell, Arthur; Hennessy, Harriet L.; Payne, Joseph Frank (1911). "Plague". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica. 21 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 693-705. 
• Wade, Nicholas (31 Ekim 2010), "Europe's Plagues Came From China, Study Finds", The New York Times, 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Kasım 2010 
• Wheelis, Mark (2002). "Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa". Emerging Infectious Diseases. 8 (9): 971-75. doi:10.3201/eid0809.010536 . PMC 2732530 $2. PMID 12194776. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta İkinci veba salgını ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.