Şistozomiyaz

Şistozomiyaz
Şistozoma asalağının vücuda girmesi nedeniyle, ön kolda cildin kabarması.
Uzmanlık	Enfeksiyon hastalıkları

Şistozomiyaz; şistozomiazis veya bilharyaz olarak adlandırılan, insanlarda görülen, Schistosoma (Şistozoma) cinsinden parazitlerin enfestasyonudur (istilasıdır). Bilharyaz (veya bilharzya, bilharzyoz) ismi 1851'de ilk (üriner) şistozomiyazı tanımlayan Theodor Bilharz'dan gelir. Bu hastalık; salyangoz ateşi, salyangoz humması, Katayama ateşi ve Katayama humması olarak da bilinir., Schistosoma (Şistozoma) türündeki asalak solucanların neden olduğu bir hastalıktır. İdrar yolu veya bağırsakları etkileyebilir. Belirtiler arasında karın ağrısı, ishal, kanlı dışkı veya kanlı idrar bulunur. Hastalığa uzun bir süre önce yakalanmış kişilerde karaciğer hasarı, böbrek yetmezliği, kısırlık veya mesane kanseri görülebilir. Çocuklarda yavaş büyümeye ve öğrenme güçlüğüne neden olabilir.

Sebebi

Yaklaşık 10–15 mm uzunluğundaki bu asalaklar, "kelebek" adıyla tanınan yaprak solucanları Schistosoma cinsindendir. Eskiden bu cinsin Latince adı Buhar zia olduğu için, hastalık bilharziyoz adıyla da bilinir.

Schistosoma (Şistozoma) cinsindeki yaprak solucanlarının 20 kadar türü vardır; bunlardan beşi, insanın çeşitli dokularına yerleşerek şistozomiyaz hastalığına yol açar. Bu asalaklar, insan ya da sığır gibi bir son konağın vücuduna yerleşmeden önce, tatlı sularda yaşayan bazı karından-bacaklı yumuşakçaları ara konak olarak kullanır ve gelişmesinin bir bölümünü bu konağın vücudunda tamamlar. Larva evresindeyken insana bulaşan solucanlar erişkin duruma geldiğinde toplardamarlara yerleşir ve yumurtalarını kana bırakır. Kan dolaşımıyla çeşitli dokulara taşınan bu yumurtalar sonunda idrar ve dışkıyla vücuttan dışan atılarak sulara karışır. Suda çatlayan yumurtalardan miracidium denen minicik larvalar çıkar. Titrek kirpikleriyle suda serbestçe yüzen bu larvalar, bir yumuşakçanın - örneğin bir tatlı su salyangozunun - içine girer ve gelişmesini burada sürdürerek bu kez serkarya denen başka bir larva evresine dönüşür.

Artık bu ara konağa gereksinimi kalmayan serkaryalar salyangozdan ayrılarak yeniden suda yüzmeye başlar. Asalak larvalarıyla kirlenmiş sularda yüzen ya da çıplak ayakla yürüyen insanların derisinden içeri giren serkaryalar önce kan damarlarına geçer, oradan karaciğere giderek olgunlaşır ve gene kan dolaşımıyla vücudun çeşitli yerlerine ulaşarak hastalık belirtilerine yol açar. Böylece asalağın yaşam çevrimi tamamlanmış olur.

Bu solucanların yerleştikleri organa göre değişik belirtiler veren birkaç şistozomiyaz türü vardır. Schistosoma (Şistozoma) türlerinden biri bağırsak şistozomiyazına, bir başkası idrar yolları şistozomiyazına, özellikle Uzakdoğu'da yaygın olan üçüncü bir tür de bu grubun en tehlikeli hastalığı olan damar şistozomiyazına neden olur.

Hastalık, asalakları içeren suyla temas edildiğinde geçer. Bu asalaklar, hastalığı taşıyan tatlı su salyangozu'ndan yayılırlar. Hastalığın bulaştığı sularda oynama ihtimalleri daha yüksek olduğu için, bu hastalık özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki çocuklar arasında çok yaygındır. Diğer yüksek risk grupları arasında çiftçiler, balıkçılar ve gündelik işleri için hastalığın bulaştığı suları kullanan kişiler bulunur. Bu hastalık, helmint hastalıkları grubundadır. Teşhis, kişinin idrarı veya dışkısında asalak yumurtalarının bulunmasıyla konulur. Ayrıca kişinin kanında hastalığa karşı antikorların bulunmasıyla da teyit edilebilir.

Önlenmesi ve Tedavisi

Asalak solucanlar üzerinde etkili olan ilaçlar larvaları öldürerek hastalığın tedavisini sağlarsa da, şistozomiyazın yaygın olduğu birçok ülkede parasal nedenlerle ilaç dağıtımı ve kullanımı yeterli değildir. Hastalığı önlemek için her şeyden önce sağlık ve temizlik kurallarına uymak, kanalizasyon ağlarını yaygınlaştırarak asalak yumurtalarının içme ve kullanım sularına bulaşmasını engellemek gerekir.

Şistozomiyaz hastalığı yalnızca bazı tatlı su salyangozlarının bulunduğu yörelerde görüldüğü için, bu ara konakların yok edilmesi de etkili bir önlemdir. Ne var ki, yakın bir gelecekte denetim altına alınması pek olanaklı gözükmeyen şistozomiyaz, bugün için sıtmadan sonra dünyanın en yaygın asalak hastalığı olarak önemini korumaktadır. Türkiye'de bu hastalığa yalnızca Mardin'in Nusaybin ilçesinde, akarsuların kıyısındaki bazı köylerde rastlanmıştır.

Hastalığın önlenmesiyle ilgili yöntemler arasında, insanların temiz suya erişiminin artırılması ve salyangoz sayısının azaltılması sayılabilir. Hastalığın yaygın olduğu bölgelerde, tüm gruplar aynı anda ve her yıl prazikuantel ilacıyla tedavi edilebilir. Böylece hastalığa yakalanan kişi sayısı azaltılabilir ve hastalığın yayılma hızı düşürülebilir. Prazikuantel, hastalığa yakalandığı bilinen kişiler için Dünya Sağlık Örgütü tarafından önerilen tedavidir.

Epidemiyoloji

Şistozomiyaz, dünya çapında yaklaşık 210 milyon kişiyi etkilemekte ve her yıl tahmini 12.000 ila 200.000 kişi bu hastalık yüzünden hayatını kaybetmektedir. Hastalık, Asya ve Güney Amerika'nın yanı sıra Afrika'da sıklıkla görülmektedir. 70'i aşkın ülkede yaklaşık 700 milyon kişi, hastalığın yaygın görüldüğü bölgelerde yaşamaktadır. Şistozomiyaz, en yüksek ekonomik etkiye sahip asalak hastalığı olarak sıtmanın hemen ardından gelmektedir. Antik dönemlerden 20. yüzyılın başlarına dek, şistozomiyazın kanlı idrar belirtisi Mısır'da menstrüasyonun erkek versiyonu olarak görülmüş ve erkek çocuklar için bir geçiş töreni olarak değerlendirilmiştir. Bu hastalık, ihmal edilen tropik hastalık olarak sınıflandırılmaktadır.