İnsan ekolokasyonu insanların cisimlerden gelen yankıları hissedip o cisimleri tespit etmesini sağlayan bir kabiliyettir. Kendini ekolokasyonda geliştirmiş insanlar; beyaz baston, ayak sesleri veya ağızla yapılan seslerle ses dalgası yaratarak ve bu dalgaların yakınlardaki cisimlerden yansımasını dinleyerek, o cisimlerin boyut ve yerini saptayabilirler. Bu kabiliyet bazı kör insanlar tarafından akustik yol bulma veya çevrede görselden ziyade işitsel duyularla gezinmelerini sağlamak için kullanılır. Prensipte yarasa, balina gibi hayvanların ekolokasyonuyla aynı mantıkla işlemektedir.
Arka plan
İnsan ekolokasyonu 1950'lerden beri bilinmekte ve çalışılmaktadır. Daha önceden, insan ekolokasyonu "yüzsel görüntü(facial vision)" olarak tanımlanmaktaydı. İnsan ve hayvan ekolokasyonu en erken 1959 daki bir kitapta incelendi. Ayrıca bakınız White, et al., (1970)
Çalışma biçimi
Görsel ve duyusal algılar, yansıyan dalga ve enerjileri anlama sürecinde birbirine bağlantılıdır. Görme süreci ışık dalgalarının bir kaynaktan çıkıp, çevredeki yüzeylere çarptıktan sonra göze girmesidir. Benzer olarak, duyusal sistemin sürecide ses dalgalarının bir kaynaktan çıkıp, çevredeki cisimlere çarptıktan sonra kulağımıza gelmesidir. İki sitemde çevre hakkında, aldıkları yansıyan enerjinin karmaşık desenleri yorumlayarak, çevre hakkında büyük bilgi elde ederler. Ses sürecindeki yansıyan enerjilere "yankı" denir.
Yankılar ve diğer seslerle, ışıkla birçok açıdan karşılaştırılabilir çevresel bilgi iletebilir. Yankılarla, kör insanlar en uzun beyaz çubuğun bile alanından daha uzak mesafelerdeki cisimler hakkında detaylı bilgi elde etmektedirler. Yankılar cisimlerin dizilişi, çıkıntılar, girintiler, duvarlar, koridorlar, direkler, yükselen çıkıntı ve basamaklar, yayalar, yangın muslukları, park etmiş veya hareket halindeki araçlar, ağaçlar ve diğer bitki örtüleri gibi çevresel özellikleri anlamayı mümkün kılmaktadır. Yankılar cisimlerin yeri, boyutu ve hatta yoğunlukları hakkında detaylı bilgi sunmaktadır. Yer, gözlemleyene olan uzaklık (sağ/sol, öde/arkada gibi), boyut ise yükseklik (kısa/uzun), genişliği (ince/kalın) ve yoğunluk cismin sertliği (hangi malzemeden yapıldığı) olarak tanımlanabilir.
Bu niteliklerin ilişkilerini anlayarak, bir veya birden çok cismin doğası hakkında bilgi algılanabilir. Örneğin, bir cisim uzun ve ince ise direkt olarak tanımlanabilir. Uzun, alt tarafları ince ama üst tarafları kalın ise ağaç olabilir. Uzun ve çok kalın bir cisim bina veya duvar, kısa ve kalınsa kaldırım, yakınlarda kısa ve uzaklaştıkça yükselen bir şeyde merdiven olabilir. Yoğunluğun farkında olma bu bilgilere daha fazla detay ve zenginlik ekleyebilir. Kısa ve sert bir cisim masa, kısa ve seyrek bir cisim çalı veya uzun, kalın ve seyrekse çit olarak belirlenebilir. "Olağanüstü İnsanlar(Extraordinary People)" belgesel serisinde gösterildiği gibi ekolokasyon, açık/kapalı pixel derinliğini hissederek, video oyunu oynamak için kullanılabilmektedir.
Körlerdeki ekolokasyonun nöral substartları
Bazı kör insanlar ağızlarından çıkardıkları seslerin yansımasını dinleyerek sessiz cisimleri tanımlayabilirler. Ekolokasyon sırasında beynin 'görsel' kısmının işlediği uzmanlar tarafından yakın zamanda kanıtlanmıştır. Araştırmacılar ekolokatör dışarıda araba, direk ve ağaç gibi cisimleri tanımaya çalışırken, ekolokatörün çıkardığı sesleri ve geri dönen zayıf yankıları kaydetmek için ekolokatörün kulaklarına küçük mikrofonlar yerleştirdiler. Araştırmacılar daha sonra kaydedilmiş sesleri tekrar oynatırken fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (functional magnetic resonance imaging, fMRI) yöntemiyle ekolokatörün beyin aktivitesini incelediler. Dikkate değer şekilde, kör uzmanlara ekolokasyon kayıtları tekrar dinletilirken, sadece yankılardan cisimleri tanımlamakla kalmayıp ayrıca beynin görebilen insanlarda etkinlik gösteren bölgelerininde (primary visual cortex veya V1) aktif olduğu gözlemlendi. İlginç olarak, yankıların olduğu ses kaydında beynin duyma duyusuna ait bölgelerinde aktivite görülmemekteydi. Kayda değer başka bir bilgi ise, bu deney ekolokasyon kullanmayan, gören insanlar üzerine uygulandığında beyinde yankıya alakalı hiçbir aktivite görülmedi.
Ekolokasyon kullanan önemli bireyler
Daniel Kish
Ekolokasyon, körlerle çalışıp, kendisinin "FlashSonar" adını verdiği teknikle onlara tırmanma, dağ bisikleti sürme ve yeni bölgelere güvenli şekilde nasıl gidileceğini öğreten Daniel Kish tarafından kâr amacı gütmeyen bir organizasyonla geliştirilmiştir. Kish 13 aylıkken gözleri kanser sebebiyle alındı(retinal cancer). Diliyle ses çıkartmayı çocukken öğrendi ve şimdi diğer kör insanları ekolokasyon kullanımı (onun deyimi ile "Algısal Hareketlilik(Perceptual Mobility)" hakkında eğitiyor. Beyaz çubuğu kullanmaya karşı çıkıyor, onun özürlü aleti olduğunu ve kendisinin hiç de "özürlü olmadığına" inanıyor. Kish tekniğini ekolokasyon ve beyaz çubukla geliştirmiş.
Kish "Bir insanın hayal gücü eğitimli biri için çok güçlü. Ses ve yankılardan güzellik veya güçlülük veya herneyse hissedilebilir" diyor. Metal ve tahta parmaklıkları birbirinden yankılar sayesinde ayırt edebiliyor. Hatta çok sessiz ortamlarda tahtayı daha çok sıcak ve mat kalitede duyabiliyor.
Ben Underwood
2 yaşında retina kanseri tanısı konuldu, 3 yaşında ise gözleri alındı.
Ekolokasyonu 5 yaşında keşfetti. Diliyle yaptığı ses sayesinde cisimlerin yerlerini belirleyebiliyordu. Bu olay "tıbbın gizemleri(20/20:medical mysteries)". nde açıklandı. Koşabiliyor, basketbol oynayabiliyor, bisiklet sürebiliyor, paten kayabiliyor, langırt oynayabiliyor ve kaykay kayabiliyordu. Ben Underwood'un doktoru onun en iyi ekolokatörlerden biri olduğunu iddia ediyordu.
Underwood 19 Ocak 2009 tarihinde, 16 yaşında iken, gözlerinin alınmasına sebep olan kanser sebebiyle öldü.
Tom De Witte
Tom De Witte, 1979'da iki gözünde de bir hastalıkla (bilateral congenital glaucoma) doğdu. De Witte flütçü başarılı olabilirdi ama 2005 yılında müziği bıraktı. 2009 yılında başka problerinde nedeniyle tamamen kör oldu. Ekolokasyon ona Daniel Kish tarafından öğretildi ve basın tarafından "Belçika'nın Batman'i" lakabı verildi.
Dr. Lawrence Scadden
Dr. Scadden körlükle ilgili tecrübelerini kaleme aldı. Kör olarak doğmadı ama gözlerini hastalık sebebiyle kaybetti. Çocukken ekolokasyonu trafikde bisiklet sürebilecek kadar iyi öğrendi.(Ailesi hala bir miktar görebildiğini düşünmüştü) Daha sonra yüzsel görme deneylerinde yer aldı (White, et al. 1970). 1998 de Maryland Üniversitesinin, Görsel Nörotoloji Laboratuvarında, yüzsel görme hakkında röportaj verdi. Dr. Scadden ekolokasyonu yorucu bulduğundan, bildiği bölgelerde, bir engel olduğunu bildiği zamanlar hariç, kullanmaması yarasaların bazen ekolokasyon kullanmayı neden bıraktıkları sebebini açıklığa kavuşturmuştur.
Bölgesele bilim birliği(The Regional Alliance of Science), Özürlü öğrenciler için Mühendilik ve Matematik(Engineering and Mathematics for Students with Disabilities (RASEM)) ve Özürlü Öğrenciler için Bilimsel Eğitim(Science Education for Students With Disabilities (SESD)), Ulusal Bilim Öğretmenleri Topluluğu (National Science Teachers Association (NSTA)) Lawrance A. Scadden'ın onuruna Engelli Öğrenciler İçin Yılın Üstün Öğretmen Ödülü'nü yaptılar.
Lucas Murray
Lucas Murray kör doğdu. Ekolokasyon kullanarak etrafındaki eşyaları tanıyan ilk İngiliz olduğuna inanılmaktadır. Daniel Kish tarafından eğitilmiştir.
Kevin Warwick
Bir bilim adamı Kevin Warwick beyni ultrasonik titreşimlerle beslemeyi denedi (elektriksel stimülasyon nöral nakil ile(electrical stimulation from a neural implant)). Cisimlere olan mesafeyi daha hesaplı ölçebilme ve küçük hareketleri fark edebilmeyi sağladı.
Juan Ruiz
Juan Ruiz Stan Lee's Superhumans'ın "Electro Man" adlı ilk bölümünde keşfedildi. Los Angeles, California'da yaşıyor ve doğuştan beri kör. Bölümde, bisiklet sürebilmesi, park etmiş arabalardan kaçınması ve yakındaki cisimleri tanımlaması izlendi. Ayrıca bir mağaraya girip, büyüklüğünü ve diğer özelliklerini tanımlayabiliyor.
Dış bağlantılar
- How to see with sound18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Article by Daniel Kish in the New Scientist
- Harvard historical study and bibliography12 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Ben Underwood
- Seeing with Sound project19 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The Blind Man Who Taught Himself To See11 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Men's Journal
- Bat Man16 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Reader's Digest