Veteriner hekim

Bir veteriner hekim evcil bir kediye rutin kısırlaştırma operasyonu yaparken

Wikimedia Commons'ta Veteriner hekim ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Veteriner hekim ya da eski adıyla baytar, veteriner tıp uygulamalarını uzmanlıkla yapan ve insan harici hayvanların üremelerinin engellenmesi veya arttırılmasına, beslenmelerine, hastalıklarına, rahatsızlıklarına ve yaralanmalarına uzmanlıkla müdahale eden, koruyucu hekimlik uygulamalarıyla hastalıkları ve bozuklukları daha oluşmadan önleyen, hayvan hastalıklarının ve parazitlerin kontrol altına alınması için araştırmalar ve uygulamalar yapan, yaptığı çalışmalarla insan sağlığına da hizmet eden bir tıp mensubu. Veteriner fakültesinden mezun olarak ve ülkelere göre değişen şartları yerine getirerek unvan alırlar.

Türkiye'de 6343 Sayılı Veteriner Hekimliği Mesleğinin İcrasına, Türk Veteriner Hekimleri Birliği İle Odalarının Teşekkül Tarzına ve Göreceği İşlere Dair Kanun'un 1. Maddesinde belirtildiği üzere "Yüksek veteriner okulları ile veteriner fakültelerinden veya muadeleti Maarif Vekaletince tasdik edilmiş veteriner okullarından diploma almış olanlara (Veteriner hekim) denir."

Tanım

Birçok ülkede veteriner hekim terimi tanımlanmıştır ve eğitimini almayan kişiler bu unvanı alamazlar. Birçok durumda, veteriner hekimlerin yapabileceği uygulamalar (hastalık tedavisi ve cerrahi operasyonlar gibi), bu eğitimi almayan kişiler tarafından yasal olarak yapılamazlar. Örneğin, Birleşik Krallık'ta ve diğer ülkelerde de olduğu gibi, hayvan tedavisi sadece kayıtlı veteriner hekimler tarafından yapılmaktadır (bazı uygulamalar yardımcı veteriner sağlık çalışanları tarafından yapılabilir) ve kayıtlı olmayan kişilerce yapılması yasaklanmıştır.

Veteriner hekimlerin çoğu klinik ortamlarda çalışırlar, hayvanları doğrudan tedavi ederler. Bu hekimler her türlü hayvanın tedavi edilmesiyle ilgili genel uygulamalarda da bulunabildikleri gibi; hayvanların bir grubu üzerinde (refakatçi hayvanlar veya pet hayvanları, çiftlik hayvanları, hayvanat bahçesi hayvanları, tek tırnaklılar, vahşi yaşam hayvanları); ya da veteriner tıbbın bir dalında (cerrahi, dermatoloji ya da iç hastalıkları) uzmanlaşabilirler. Diğer sağlık profesyonelleri gibi, hastalaırıyla ve hasta sahipleriyle etik prosedürler çerçevesinde ilgilenirler. Meslek içinde güncel tartışmalar; örneğin kedilerin tırnak ve kuyruklarının kesilmesi, köpeklerin kulaklarının kırpılması ve sesizleştirme uygulamaları gibi davranışsal sorunlar için tamamen kozmetik veya gereksiz olduğuna inanılan bazı prosedürler etik sayılmayabilir.

Etimoloji ve isimlendirme

Veteriner kelimesi Latin veterinae'den gelir. İlk kez Thomas Browne 1646 yılında kullanmıştır.

Tarihi

Dünya'da

Antik Yunan'da 4. yüzyıl veya 5. yüzyıldaAgathotychus adındaki bir veteriner cerraha rastlanır.

Claude Bourgelat ilk veteriner fakültesini 1761 yılında Lyon'da kurdu.

İlk veteriner fakültesi 1762'de Claude Bourgelat tarafından Fransa'nın Lyon şehrinde kuruldu,Avrupa'da Sığır vebası'nın verdiği büyük zarar, bazı bilim insanlarının bu alanda çalışmalar yapılmasına ve hayvan sağlığı ve hastalıklarının araştırılmasına neden oldu, bu da ilk veteriner fakültesinin kurulmasıyla sonuçlandı. Veteriner tıbbına verilen destek ve yapılan araştırmalar sayesinde kısa bir süre sonra veba vakaları sonlandı."

Odiham Tarım Derneği İngiltere'de veteriner hekimliği eğitiminin kurulmasında yardımcı olmuştur.

Odiham Tarım Derneği tarım ve sanayinin geliştirilmesi için İngiltere'de 1783 yılında kuruldu ve Britanya'da veteriner hekimliği eğitiminin başlatılmasında önemli rol oynadı. 1785'te bir dernek toplantısında "rasyonel bilimsel ilkeler üzerine Nalbantlık çalışmalarının" teşvik edilmesi kararı alındı.

Veteriner hekimlik mesleğinin profesyonelleşmesi 1790 yılında tamamlandı, Fransızlardan gelen eğitmenler ile beraber Londra'da yeni bir veteriner fakültesi kuruldu 1844'teki Kraliyet Tüzüğü ile Kraliyet Veteriner Hekim Koleji kuruldu.

Veteriner bilimi John McFadyean'ın önemli katkılarıyla 19. yüzyıl sonlarında başladı, Birçok kişi tarafından modern veteriner tıp araştırmalarının kurucusu olarak kabul edilir.

Türkiye'de

Osmanlı devleti'nde veteriner hekimlik usta çırak ilişkisi ile öğrenilip icra edilen bir meslek iken modern eğitim ilk olarak 1842 yılında Prusyalı askeri Veteriner Hekim Godlewsky'nin önerisi ile süvari okullarına bazı veteriner hekimliği dersleri konulması ile başladı. 1849’da İstanbul’da Mekteb-i Harbiye'de (Kara Harp Okulu) dört yıllık eğitim veren baytarlık sınıfları açıldı. Bu sınıflar 1910 yılında Askeri Baytar Mektebi okulu oldular. Askeri Baytar Mektebi ile Mülkiye Baytar Mektebi 1921 yılında birleştirilerek Baytar Mekteb-i Alisi adını aldı. Okul 1933 yılında Ankara’ya taşındı ve 1948 yılında Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi adını aldı. 1970 yılında Ankara Üniversitesi'ne bağlı Elazığ Veteriner Fakültesi açıldı. 1975 yılında bu fakülte Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi ismini aldı. Sonraki yıllarda yeni veteriner fakültelerinin açılması ile veteriner hekimlik eğitimi de yaygınlaştı.

Roller ve sorumluluklar

Hayvanlarda hastalık, bozukluk ya da yaralanmaların tanı ve tedavisinde, tedavi sonrasında uygulamalar yaparlar.

Hayvanlar insanlar gibi rahatsızlıklarını dile getiremedikleri için, klinik belirtilere güvenmek zorundadırlar. Bazı durumlarda, hayvan sahipleri hayvanın rahatsızlığı ve tıbbi geçmişi hakkında bilgi verebilirler, veteriner hekimler hastalık hikâyesini, klinik bulguları ve radyografi, bilgisayarlı tomografi, manyetik rezonans görüntüleme, kan testleri, idrar tahlili ve diğer tanısal testler gibi tetkikleri birleştirerek sonuca giderler.

Veteriner hekimler bazen de ötanazi (uyutma) kararı verebilirler. Bazı durumlarda hasta çok acı çeker ve durumu umut verici değildir, bu gibi durumlarda zaman zaman etik tartışmalara konu olan ötanazi yoluna gidilebilir.

Beşeri hekimlikte olduğu gibi, birçok veteriner hekim de hastalıkların oluşmadan önlenmeleri için koruyucu tedaviyi önemser. Bunlar arasında aşılama çalışmaları (kuduz, gençlik hastalığı, ppr, brusella gibi), beslenme düzenlenmesi, hayvan refahı uygulamaları, çiftçilerin bilinçlendirilmesi gibi birçok konuda çalışmalar vardır.

Hizmet

Türkiye'de bir veteriner kliniği

Veteriner hekimlerin büyük kısmı hayvan tedavisi uygulamaları yapar (Amerika Birleşik Devletleri'nde 75% oranında).

Küçük hayvan veteriner hekimleri tipik olarak veteriner kliniklerinde veya hayvan hastanelerinde çalışırlar. Büyük hayvan veteriner hekimleri ise, hastalarını muayene ve tedavi etmek için hastalarının yanına gittikleri için zamanlarının çoğu yolculukla geçer.

Veteriner hekimler klinik çalışmaları dışında hayvan tedavi ettiren hayır kuruluşlarında, veteriner fakültelerinde, araştırma laboratuvarlarında, hayvan yemi yapan kuruluşlarda, ilaç firmalarında, gıda firmalarında,  ve tarımsal danışmanlık kuruluşlarında çalışırlar. Birçok ülkede devlet veteriner hekimler açısından büyük bir işveren konumundadır, örneğin Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı, İngiltere Devlet Veteriner Hizmetleri Kurumu.

Uygulamalarda odak noktaları

Veteriner hekimler ve uygulamaları belli alanlarda uzmanlaşmış olabilir. Uzmanlık alanlarında odak noktaları şunlardır:

• Egzotik hayvan veteriner hekimi - genellikle sürüngenler olmak üzere,  Papağan ve Kakadu gibi egzotik kuşlar, ve Feret, Ada tavşanı, Çinçilla gibi küçük memeliler.
• Koruyucu tıp - hayvan sağlığı, insan sağlığı ve çevre bilimleri arasındaki ilişki hakkında çalışmalar.
• Küçük hayvan hekimleri - Genellikle köpekler, kediler olmak üzere hamsterlar ve gerbiller gibi diğer refakatçi hayvanlar/pet hayvanları. Bazı hekimler sadece köpek veya sadece kediler ile ilgili uzmanlaşmışlardır.
• Laboratuvar hayvanları hekimleri - Bazı veteriner hekimler bir üniversite veya sanayi laboratuvarında çalışır ve herhangi bir türdeki laboratuvar hayvanlarının bakımı ve tedavisinden sorumludurlar. Sorumlulukları sadece hayvanlar üzerinde deney yapılması değil aynı zamanda hayvanlara ahlaki ve etik kurallar çerçevesinde davranılmasını sağlamaktır.

Ambulans görevleri için

• Büyük hayvan hekimleri - Veteriner hekimleri genelde bu alanda yoğunlaşmıştırlar, çiftlik hayvanları, at ırkları ve büyük sürüngenler.
• At hekimliği - Bazı veteriner hekimler at hekimliği alanında uzmanlaşmışlardır. Atların anatomileri, fizyolojileri, patolojileri, farmakolojileri ve yetiştiriciliği diğer evcil hayvanlara göre farklılık gösterir. Mezuniyet öncesinde öğrencilerin at hekimliğine ilgisi olsa bile, uzmanlıkta geliştirilebilen bir daldır.
• Gıda üretimine yönelik hekimlik - bazı hekimler sadece veya birincil olarak gıda üretimine yönelik çalışma yürütürler (et, süt,yumurta gibi). Çiftlik hekimliği yapan bazı hekimler koyun, keçi, sığır veya domuzlara yönelik; sürü yönetimi, genetik ıslah, beslenme, üreme, hayvan refahı ve bazı cerrahi operasyonlar gibi konularda yoğunlaşırlar. Süt üretimi alanında çalışan hekimler süt hayvanlarına yoğunlaşır. Kanatlı hekimliği uygulamasında kümes sürülerinin sağlığı üzerinde durulur; Bu alan genellikle kuşların patolojisi, epidemiyolojisi ve beslenmesini içeren kapsamlı bir eğitim gerektirir. Veteriner hekim, tek tek hayvanları ve genel olarak da sürüyü gözlemler.
• Gıda güvenliği uygulamaları - Veteriner hekimler hem gıda endüstrisinde hem de devlet kurumlarında, gıda kaynaklı hastalıkların engellenmesi için uygulayışı izlerler, tavsiyelerde ve yaptırımlarda bulunurlar. Gıdaların üretiminin yanı sıra gıdaların işlenmesi ve depolanmasını da kontrol ederler.
• Vahşi yaşam hekimliği - Veteriner hekimlikte nispeten yeni bir alandır, vahşi yaşama odaklanmıştır. Vahşi yaşam veteriner hekimleri petrol sızıntıları gibi afetlerde gerek duyulduğunda deniz samuru, yunuslar ya da balinaların tedavisi için zoologlar, koruyucu tıp uzmanları ile birlikte çalışırlar.
• Su yaşamı hekimliği - Çoğunlukla  su ürünleri yetiştiriciliğinde veteriner sağlık hizmetleri (somon, sazan ve diğer türler) olmak üzere sucul memelilerin bakımı ve tedavisiyle de ilgilenen bir alandır. Bazı ülkelerde bu yetiştiricilik alanının ekonomik getirisi yüksektir ve bu ülkelerde veteriner hekimliğin önemli bir parçasıdır (Norveç ve Şili gibi). Denize kıyısı olmayan veya su ürünleri yetiştiriciliğiyle ilgilenmeyen ülkelerde ise bu alan küçüktür veya hiç yoktur.

Uzmanlık

Veteriner hekimlikte uzmanların sayısı veteriner hekim sayısının küçük bir kısmı kadardır, üniversitelerde ve büyük hayvan hastanelerinde görev yaparlar.

Uzman veteriner hekimler, Kuzey Amerika'da "Amerikan Veteriner Hekimliği Uzmanlık Kurulu" tarafından; Avrupa'da "Avrupa Veteriner Hekimliği Uzmanlık Kurulu" tarafından ve Avustralasya'da "Avustralasya Veteriner Hekimler Kurulu" tarafından resmen tanınırlar. Tanınan uzmanlık alanlarından birine ilgi duymayan hekimler yasal olarak uzman sayılmazlar.

Türkiye'de bir dönem uygulanan uzmanlık eğitimi sonraları kaldırılmıştır. Son zamanlarda bu konuda yapılan çalışmalar mevcuttur. Uzmanlık tekrar geri getirmiştir. Bununla birlikte üniversitelerde yüksek lisans veya doktora eğitimleri bu amaçla yapılabilmektedir.

Uzmanlıklar anesteziyoloji, veteriner diş hekimliği ve Veteriner cerrahi gibi genel konularda olabileceği gibi; kardiyoloji ya da dermatoloji gibi özel doku ve organlarla ilgili özel konularda da olabilir.

Eğitim ve düzenlemeler

Unvan alımı

Veteriner hekim unvanı alabilmek için bir Veteriner fakültesi'ni bitirmek ve tabii olduğu ülkenin bu alandaki birlik veya odasına kayıtlı olmak gerekir.

Dünyada

Unvanların isimlendirilmeleri ülkelere göre değişmekle beraber, unvanlar çalışmaların bir tür ödülüdür. Mesela Kuzey Amerika'da, mezunlar Veteriner Tıp Doktoru (Doctor of Veterinary Medicine DVM ya da VMD) unvanınını alırlarken İngiltere ve Hindistan da Cerrahi ya da Tıbbi Veteriner Bilimleri Mezunu unvanını (BVS, BVSc, BVetMed or BVMS) ve İrlanda'da Veteriner Tıp Mezunu (MVB) unvanını alırlar.

Nispeten az sayıda üniversitede, resmi olarak tanınan mezunlar veren veteriner fakülteleri vardır. Amerika Birleşik Devletlerinde sadece 28 üniversitede Amerikan Veteriner Hekimleri Birliği (AVMA)  standartlarına uyan mezunlar veren fakülte mevcutken, Kanada'da 5 ve Birleşik Krallık'ta  8 tane resmi olarak tanınan mezunlar veren fakülte vardır.

Bu fakültelerin az olması, fakülteye kabul edilebilmek için sıkı bir çalışma ve zorlu bir sınav sürecini yanında getirir.  2007'de ABD'de, 28 fakültede toplam  2,650 kontenjan için yaklaşık 5,750 kişi yarıştı, bu durumda kontenjan katılanların %46 sına tekabül ediyor.

Birçok fakülte öğrenci seçerken, adayların hayvanlarla ve veteriner hekimlikle ilgili deneyimlerine önem vermektedir. Örgün bir deneyim ya da hayvan barınakları, çiftlikler gibi kuruluşlarda veya hayvanlarla ilgili yapılan çalışmalarda bir şekilde bulunmak adaya avantaj sağlamaktadır.

ABD'de fakültelere kabul edilen öğrencilerin yaklaşık %80'i kız öğrencilerdir. ABD'de veteriner hekimliğinin erken zamanlarında genellikle hekimler erkekti ancak 1990 yılında  bu oran dengelendi ve günümüzde tam tersine döndü.

Hazırlık kursları bilime vurgu yapar. Çoğu veteriner fakültesine başvurabilmek için organik kimya, inorganik kimya, fizik, biyoloji derslerine eşdeğer dersleri bir yıl ve omurgalı biyolojisi, biyokimya derslerini bir dönem almak gerekir ve üniversiteye giriş seviyesinde matematik bilgisi istenir. Bireysel okullar hayvan bilimi, hayvan bakımı, hayvan besleme, hücre biyolojisi ve genetiğe giriş dersleri almayı gerektirebilir. Bu dersler sınırlı sayıda alındığından birçok fakülte bu zorunlulukları kaldırmaya yönelmektedir.

Türkiye'de

Türkiye'de 2019 yılı itibarıyla 29 veteriner fakültesi mevcuttur.

Adaylar üniversiteye giriş sınavından aldıkları puanlarla fakülteleri tercih etmekte ve puan üstünlüğüne göre yerleştirilmektedirler. Eğitim süresi 5 yıldır, bazı fakültelerde İngilizce hazırlık sınıfı olduğundan 6 yıla çıkmaktadır.

Fakülteler yüksek lisans derecesinde mezun verirler ve mezunlar "Veteriner hekim" unvanını alırlar.

Açılan yeni fakültelerle beraber fakülte sayısı 2015 yılında 28 olmuştur, fakülte sayısının fazla olduğu ve bu nedenle fakültelere gelen öğrencilerin başarı sıralaması düştüğü gerekçesiyle eleştiriler yapılmaktadır.

Türkiye'de bir dönem uzmanlık sistemi var iken daha sonra kaldırılmıştır, son yıllarda yeniden getirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır.

Kayıt ve lisanslama

Akademik eğitimi takiben lisans alabilmek için çoğu ülkede veteriner hekimliği ile ilgili düzenleyici kuruluşa (oda) kayıtlı olmak gerekmektedir.

Veteriner hekimliği yapmak isteyen mezunlar ilgili kuruluşa kayıt yaptırabilmek için bir tür yeterlilik sınavından geçebilmektedirler. Mesela ABD'de, "Kuzey Amerika Veteriner Lisans Sınavı"ndan yeterli bir puan almaları gerekir, bu ekipman ve malzemenin yanı sıra tanı ve tedavi bilgisini de test etmeyi amaçlayan 8 saat süren 360 çoktan seçmeli sorudan oluşan geniş kapsamlı bir sınavdır.

Eğitim ve müfredat

Veteriner fakültesinde dersler, hayvan türlerinin farklı özelliklerinden dolayı, karşılaştırmalı (comparative) olarak verilir. 

Fakültenin ilk iki yılında alınan dersler birbirine çok benzemektedir, bu yıllarda genelde temel bilimlerden oluşur (örneğin: biyokimya, biyofizik, hücre biyolojisi gibi). Daha sonraki yıllarda alınan dersler klinik odaklı oldukları için bazı farklılıklar baş gösterir. Bazı tıp ve veteriner fakülteleri genel biyokimya, histoloji ve mikrobiyoloji, farmakoloji gibi dersleri için aynı kitabı kullanır, ancak özele doğru gittikçe farklı türlerin farklı anatomik ve fizyolojik yapılarından dolayı kaynaklar değişir. Hayvanların fizyolojileri farklılık gösterdiği için fizyoloji dersi öğrencileri zorlayan derslerden biridir. Mikrobiyoloji ve Viroloji dersleri temelde beşeri hekimlikle aynı olan ancak özelde türlere göre büyük değişiklikler gösteren derslerdendir. Epidemiyoloji sürü sağlığı ve sürü kaynaklı hastalıkların önlenmesi ve yabancı hayvan hastalıkları üzerine odaklanmış bir derstir. Patoloji de tıpkı mikrobiyoloji gibi türlere göre çeşitlilikler arz eder. Çoğu veteriner fakültesi, hayvan besleme ile ilgili dersleri ilk iki yıldaki temel bilimler eğitiminden sonra veya temel eğitimle beraber seçmeli ders olarak verir.

Veteriner hekimliği eğitiminin ilk iki yılından sonra klinik uygulamalara yönelik eğitim belirginleşir. Veteriner fakültesi eğitimi, öğrencisini tıbbi ve cerrahi alanda klinik açıdan yeterli bir hekim olarak mezun etmeye odaklanmıştır. Mezun hekim yeterlilik sınavını geçebilmek ve mezuniyet gününde klinik uygulamaya başlamak için hazırlıklı olması gerekir.

İnsan tıbbına ve sağlığına etkileri

Beşeri hekimlik uygulamalarında, veteriner hekimin araştırmaları sonucu ortaya çıkan bilgilerden de faydalanılmaktadır. Veteriner hekimlerin araştırmaları ile onkovirüsler, Salmonella ve Brusella türleri ve başka diğer patojenik ajanlar keşfedilmiştr. ABD'de Sıtma ve Sarıhumma'nın bastırılmasında önemli rol oynamışlardır. Botulismus hastalığına neden olan ajanları bulmuşlardır, insan kalp hastalığında kullanılan pıhtılaşma önleyiciyi geliştirmişlerdir. Kalça eklemi replasmanı, bacak ve organ nakilleri gibi operasyonları da ilk kez veteriner hekimler uygulamışlardır. COVID-19 salgının bastırılmasında dünya çapında önemli görevler üstlenen veteriner hekimler Türkiye'de üretilen Turkovac aşısının geliştirilmesine de öncülük etmişlerdir.

Dünyada ve Türkiye'de  zoonoz karakterli hastalıkların engellenmesinde büyük çabaları vardır (Kuduz, Bruselloz, Avian influenza, Sıtma, Koronavirüs enfeksiyonları gibi).

Popüler kültürdeki yansımaları

• BBC'nin  All Creatures Great and Small (büyük ve küçük tüm canlılar) programını ingiliz Veteriner hekim ve yazar James Herriot yapmaktadır.
• Çocuk kitapları serisi olan Doctor Dolittle'nin 1967'de filmi yapılmıştır. Eddie Murphy'in başrolüyle Dr. Dolittle adıyla 1998'de yeniden yapılmıştır.
• Popüler televizyon dizisi The Walking Dead'de  Scott Wilson  tarafından canlandırılan Hershel Greene bir veteriner hekimdir.
• Animal Planet kanalındaki programlarda sık sık veteriner hekimler yer almaktadır.
• Larva isimli korku filmi karakterlerinden biri veteriner hekimdir.
• Beethoven filminde Dean Jones kötü kalpli bir veteriner hekimi canlandırmıştır.
• Türkiye 'de Kampüsistan dizisi bir veteriner fakültesini ve  öğrencilerinin başından geçenleri konu edinmiştir.
• Ata Demirer'in tiplemesi olan Veteriner hekim Niyazi Gül'ün Niyazi Gül Dörtnala isimli filmi de yapılmıştır.
• Doludizgin Yıllar dizisindeki Ayşin karakteri veteriner hekimdir.

Ayrıca bakınız

• Veteriner Hekimler Günü
• Dünya Veteriner Hekimler Yılı
• Veteriner sağlık teknikeri
• Veteriner fakültesi

Daha fazlası için

• Freyberger, P. (2009). Vetting: The Making of a Veterinarian. PJF Publishing.
• Gutkind, L. (1998). The Veterinarian's Touch: Profiles of Life Among the Animals. Holt Paperbacks.
• Herriot, J. (2004). All Creatures Great and Small. St. Martin's Griffin.

Dış bağlantılar

• Veterinary physician at DMOZ