Soğutucu toprak kap, buharlaşmalı soğutma sistemine dayalı, elektrik enerjisine ihtiyaç duymayan bir soğutma düzeneğidir. "Soğutucu çömlek" olarak da adlandırılan bu alet, gözenekli bir dış çömlek ile içine saklanmak istenen gıda maddesinin konacağı daha küçük bir iç çömlekten meydana gelir. Bu iki toprak kabın arasında ise nemli kum bulunur. İçteki çömlek sıvı geçirgenliğini önlemek amacıyla sırlanabilir.
İki çömlek arasında bulunan kumun kuruması, yani suyun buharlaşması esnasında içteki çömlekten ısı alınır. Bu yolla, istenilen herhangi bir madde serin tutulabilir. Bu sade teknolojinin çalışması için gerekenler, buharlaşmayı artıracak nispeten kuru bir hava akışı ve bir su kaynağından ibarettir.
Antik Çağdan Günümüze Miras Kalan Bir Teknoloji
- Kölelerin su çömleklerini körükle havalandırdığını gösteren bir fresk. Bu sayede su daha hızlı buharlaşıyor.
Çok eski bir teknoloji olan buharlaşmalı soğutma sisteminin, Eski Mısır Krallığı'nda MÖ 2500'lü yıllarda kullanıldığına dair kanıtlar mevcuttur. Fresklerde, kölelerin su kaplarını körüklediği görülüyor. Bu havalandırma işlemi kabın çevresindeki hava akışını artırarak buharlaşma sürecini hızlandırıyor ve kabın içeriğinin soğumasını sağlıyor. İndus Vadisi Uygarlığı çevresinde de MÖ 3000'lerden kalmış, su depolamanın yanı sıra soğutma amacıyla da kullanıldığı tahmin edilen birçok çömlek bulunmuş. Ortaya çıkarılan bu çömlekler günümüzde Hindistan ve Pakistan'da kullanılan gara veya matki (veya matka) çömleklerine benzemekte.
Kuzey Afrika'da geliştirilmiş olmasına rağmen bu teknoloji, modern elektrikli buzdolaplarının hayatımıza girmesiyle unutulmuşa benziyor. Fakat Hindistan Yarımadası'nda hala ghara, matki ve sürahi gibi su çömlekleri su soğutma amacıyla kullanılıyor. İspanya'da ise botijo isimli kaplara rastlamaktayız. Bu gözenekli toprak kaplar yüzyıllar boyunca su saklamak ve soğutmak için kullanılmış ve halk arasında hala nispeten yaygın. Botijolar en çok Akdeniz ikliminin görüldüğü bölgelerde tercih ediliyor. Kullanılan soğuma etkisine yörede "botijo etkisi" deniyor.
Nijeryalı Girişimciden Parlak Bir İcat
Kuzey Nijerya'nın kırsal kesimlerinde 1990 yıllarında Mohammed Bah Abba isimli bir öğretmen Soğutucu Toprak Kapta Saklama Sistemini geliştirdi. Bu düzenekte küçük bir toprak kap daha büyük bir toprak kabın içine konuluyor ve iki kap arasındaki boşluk ıslak kumla dolduruluyor. İçteki çömleğe sebze, meyve ya da meşrubat konuluyor ve çömlek ıslak bezle örtülüyor. Çömlekçilikle geçinen bir aileden gelen Abba, işsizlik oranının hayli yüksek olduğu bu bölgedeki yerel işgücünü kendi yararına kullanarak yetenekli çömlekçilere iş verdi. Böylece 5.000 adet soğutucu kabın seri üretimini başlatmış oldu. 2001 yılında Rolex Girişim Ödülü'ne layık görülen Abba, aldığı 75.000 Doları, icadının Nijerya'nın her tarafında kullanılabilmesini sağlamak için harcadı. Abba aynı zamanda köy yaşamına ve okuma yazma bilmeyen insanlara uygun bir eğitim kampanyası tasarladı. Yerli aktörlerin rol aldığı ve video kaydına da alınan gösterilerde Abba'ın soğutucusunun faydaları insanlara tanıtıldı. 2000'li yıllarda uluslararası birçok sivil toplum örgütü bu icadın Afrika'nın çeşitli ülkelerinde yaygınlaşması için çalışmalar yaptı.
Nasıl Çalışıyor?
- Soğutucu toprak kabın çalışma şekli
Soğutucu toprak kap düzeneği kurulurken bir çömlek daha büyük bir çömlek içine yerleştirilip iki çömlek arasına nemli kum doldurulur. En son, çömleklerin üzeri ıslak bir bezle örtülür.
Su buharlaştıkça düzenek soğur, böylece sıcak ve kuru havalarda soğutma mümkün olur. Aygıtın etkili biçimde çalışabilmesi için kuru ve havalandırılmış bir ortama konulması gereklidir. Böylece su etkin olarak buharlaşabilir ve soğutma işlemi gerçekleşir. Buharlaşmalı soğutucular, havadaki nem oranının yüksek olduğu ortam koşullarında ya düşük performans sergilerler ya da hiç işe yaramazlar çünkü bu şartlar altında su istenilen düzeyde buharlaşamaz.
Eğer besinlerin konulduğu iç çömlek sırlanarak suç geçirmezlik özelliği kazandırılmışsa soğutma işlemini gerçekleştirmek için içilmeyen sular, örneğin deniz suyu besinlere bulaşmadan kullanılabilir. Okyanusa kıyısı olan kurak bölgelerde içme suyu sınırlı olduğu için bu yöntem kullanışlıdır. Su geçirmezlik özelliğini elde etmek için su sızdırmaz cila ya da betonu besin konacak kabın iç çeperine uygulamak yeterlidir.
Eğer çömleklerin başka bir kaptan su çekmeleri sağlanabilirse ya da çömlekler fazla derin olmayan bir su birikintisinin içine konulursa daha genişletilmiş uygulamalar mümkün olabilir. İç çömleğin suda yüzmesini engellemek için kum kullanmak yerine kayışla sabitlemek de tercih edilebilir
Bu Soğutucuların İnsanlara Faydaları Neler?
Soğutucu toprak kaplar, bunları kullanan insanlara besinlerini uzun süre taze tutabilme imkânı vermiş ve besin tüketimine bağlı hastalıkların azalmasında önemli rol oynamıştır. Fakat bu soğutucuların topluma daha birçok olumu etkisi vardır.
- Besin satışından elde edilen kar artmıştır. Eskiden çiftçiler besinlerin bozulmasını engellemek için ürünlerini acilen satmaya çalışırdı. Artık bu zorunluluk ortadan kalktığı için çiftçiler ürettikleri gıda maddelerini gelen talep doğrultusunda ve daha yüksek fiyatlara satabiliyorlar.
- Kadınlar için fırsatlar artmıştır. Kadınlar doğrudan evlerinden yiyecek satabildikleri için, kocalar evin tek geçindiricisi olma rollerini kaybetmiş ve kadınların kocalarına olan bağımlılıkları azalmıştır. Bunun yanında, geleneksel olarak besin satmaları için marketlere gönderilen küçük kızların artık markete her gün gitmek yerine haftada bir gitmeleri yeterli oluyor çünkü soğutucu toprak kaptaki besinler uzun süre taze kalabiliyor. Böylece bu küçük kızların okula devam etmeleri için daha fazla vakitleri oluyor.
- Kırsal kesimlerdeki iş olanakları artmıştır. Çiftçiler artan karları sayesinde kendilerini geçindirebilecek seviyeye gelmişler ve kente doğru olan göçte azalma olmuştur. Ayrıca çömleklerin üretimi için ihtiyaç duyulan işgücü de yeni iş fırsatlarına kapı açmıştır.
- İnsanların beslenme çeşitliliği artmıştır çünkü artık yiyecekler sene içinde daha uzun süre taze kalabiliyor.
- Buzdolabı olmadan saklanamayacak olan aşı ve ilaçlar soğutucu toprak kaplar sayesinde artık saklanabiliyor.
- "Pot-in-pot Refrigerator." Wikipedia. Wikimedia Foundation.
Erişim Tarihi: 7 Şubat 2015.
http://en.wikipedia.org/wiki/Pot-in-pot_refrigerator 19 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- "Soğutucu Toprak Kap" Bilgi Şöleni. Wordpress.com.
Erişim Tarihi: 7 Şubat 2015.
https://bilgisoleni.wordpress.com/2015/02/07/sogutucu-toprak-kap-pot-in-pot-refrigerator/ 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.