Pnömokonyoz, işyerlerindeki çeşitli tozların veya kimyasal maddelerin uzun süre solunmasıyla ortaya çıkan interstisyel akciğer hastalıklarının ortak adıdır.Meslek hastalıklarının en önemlilerindendir;SSK uygulamasında "C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer Mesleki Solunum Sistemi hastalıkları" grubunda yer alır. Etken ortadan kaldırılmazsa akciğerler kalıcı şekilde zarar görür. Belirtileri soluk almada güçlük, KOAH (kronik bronşit, emfizem ve bronşiektazi) olarak saptanır:
Solunum Sisteminin Engelleri
Akciğerler günde 10,000 litre hava filtre eder. Sağlıklı bir solunum sisteminde akciğerlere giren hava içindeki tüm partiküllere karşı bir engel vardır. Engeller:
- Öksürük refleksi: Çok büyük partiküller (parçacıklar) öksürük reflersiyle atılır.
- Mukosiliyar taşıma: 5 mikrondan büyük partiküller mukus akımı ve titrek tüylerin (silia) dalgalanmasıyla dışarı atılır
- Hücreler: Makrofajlar ve nötrofil polimorflar gibi fagositler 5 mikrondan küçük partikülleri yakalayarak eritmeye çabalar. Lenfositler özellikler virüslere tepki verirler.
- Kimyasal kökenli engeller: Lizozomal enzimler, lactoferrin, immunoglobulinler, sitokinler gibi kimyasallar hücreler arasına girmiş olan partikülleri eritmeyi amaçlar.
Toz hastalığı riskleri
Pnömokonyoz hastalığına ortam hazırlayan başlıca nedenler:
- Mukosiliyar sistemin çalışmasıdaki aksamalar: Sigara, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve hastalık yapma gücü yüksek olan mikroplar (coronavirus) tüm engelleri etkisizleştirir.
- Bağışıklık sistemi aksamaları: Transplantasyon ve kanser kemoterapisi akciğerdeki akyuvarların sayısal ve işlevsel eksiklikleri bağışıklık temelli engeli bozar.
- Bilincin yitirilmesi: Alkol, uyuşturucu, kafa travması, vb durumlarda öksürük refleksi ve mukosiliyar işlevler aksamaktadır.
Partiküllü (parçacıklı) hava kirlenmesi
Partiküllü kirlenme (particulate matter; PM), solunum havasının katı ya da sıvı partiküller içermesidir; duman ve kül, metal tozları, kurum, fosil yakıt dumanı ve kimyasal madde partikülleri (kükürt, karbon, silisyum), vd çevre kirliliğinde yaygın olan partikül kaynaklarıdır. Hava kirliliğinin ölçümünde ölçütlerin en önemlisi, solunan havadaki partiküllerin niteliği ve niceliğidir.
Partikül büyüklüğüne göre yapılan değerlendirmelerde en tehlikeli olanlar büyüklükleri 1-5 PM (Particulate Matter; mikrometre) çapında olan partiküllerdir. Partiküller büyüdükçe solunum sisteminin refleksleriyle (öksürük, siliaların dalgalanması) dışarı atılırlar ya da fagositler tarafından yakalanarak bloke edilirler.
- Büyüklükleri 2.5-10 PM olan partiküller arasında duman ve tozlar (termoelektrik santralleri, kömür tozu, taş ocağı, yol yapımı, çiftçilik ve hayvancılık, rüzgarla savrulan toprak) önemlidir. Uzun süreli solunmalarında kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve akciğer kanseri riskinde önemli artışlar görülür.
- 2.5 PM’den küçük olan partiküller genellikle toksik nitelikli organik bileşikler ve ağır metal tozlarıdır. Sigara dumanı, motorlu araçların ekzos gazları, çöplerin ve atıkların yakılması, anız yakılması, metal üreten işyerlerinden kökenli dumanlar akciğer kanserine ve kronik obstrüktif akciğer hastalığına (KOAH) neden olurlar.
Pnömokonyozlarda etkin faktörler
1. Solunan maddenin akciğerlerde kalan miktarı: Etkin maddelerin solunum havasındaki yoğunluğu, havanın solunma süresi, akciğerdeki temizleme sisteminin gücüne bağlıdır.
2. Solunan partiküllerin (parçacıkların) büyüklüğü ve biçimi: Oldukça önemlidir.
3. Solunan partiküllerin eriyebilirliği ve organizmaya etkileri: Mukosiliyar sistem ve bağışıklık sisteminin işlevleri için önemlidir.
4. Solunan maddelerin etkisinin başka kimyasallarla birlikte artması: Sık görülen bir faktördür; örneğin, ssigara dumanı, akciğerlerdeki titrek tüylerin (siliaların) hareketlerini olumsuz yönde etkilediği için pnömokonyoza yol açan etkenlerin savunma mekanizmalarından kaçmalarını kolaylaştırmaktadır.
Önlemler ve Tedavi
Yaşam alanlarına yönelik önlemler
Yaşam alanlarının yakınlarındaki tekmoelektrik santrallardan kaynaklı dumanların filtrasyonu çok önemlidir. Çöplerin ve atıkların yakılması, anız yakılması, otların ve budanmış ağaçların yakılması gibi nedenlerle havaya karışan partiküllerin akciğerler üzerindeki olumsuz etkileri kadar atmosferdeki CO2 artışına ve sera etkisinin oluşmasına neden olmaktadır.
Çalışma alanlarındaki önlemler
Çalışma ortamındaki tozların ve kimyasalların giderilmesi, bu maddelerden kaynaklanan meslek hastalıklarının önlenmesindeki temel ilkedir. Kömür madenleri, taş ocakları, metal ve mineral üretimi ve taşınması, mermercilik ve taş cila işlemler, döküm ve metal kaynakçılığı toz hastalığının en önemli kaynaklarıdır.
Tedavi
Pnömokonyozların özgün bir tedavisi yoktur. Klinik tabloda ortaya çıkan bulguların ve yakınmaların giderilmesine yönelik çabalar gösterilir.
Antrakoz
Antrakoz (Antrakozis) en sık görülen pnömokonyoz türüdür. Kömür tozların (karbon partikülleri) solunmasıyla ortaya çıkar. Kömür madeni emekçileri ve büyük kentlerde yaşayanlarda görülür. Kömür tozları akciğerlerde ve lenf düğümlerinde birikir.
Silikoz
Silikoz (Silikozis), silisyum tozlarının solunmasıyla ortaya çıkan önemli meslek hastalıklarından biridir; zımpara işleri, mermer ve granit işleri, seramik, porselen ve kaolin işleri, metal döküm işleri, kumaş aşındırma (taşlama) emekçilerinde görülür. Kum fırtınalarının sık olduğu yörelerde yaşayanlarda da saptanabilir. Demir ve silikat tozları karışımının solunmasıyla “siderosilikozis” tablosu ortaya çıkar.
Asbestozis
Silisyumun sodyum, demir, magnezyum ve kalsiyumla oluşturduğu ısıya, aşınmaya ve kimyasal maddelere çok dayanıklı, lifsel mineral yapısında hidrate silikatlara asbestos (asbest) adı verilir. Asbestozis, asbestos solunmasıyla oluşan toz hastalığıdır. Asbestos, 1970'li yıllara dek günlük yaşantımızın bir parçasıydı. Tehlike fark edilince terk edildi. Avrupa Birliği ülkeleri 1999’da, Türkiye 2010 yılında asbestos kullanımını yasakladı.
Berilliyozis (Berylliosis)
Berilliyozis, beryllium üretimi ve işlenmesi ile ilgili işkolundaki meslek hastalıklarındandır. Elektrik (floresan ampul üretimi), elektronik, uzay ve nükleer endüstrisinde kullanılan beryllium tozlarının solunmasıyla ortaya çıkar. Yoğun solumalarda akut pnömoni gelişir. Hafif ve uzun süreli solumalarda akciğerlerde aşırı duyarlılık kökenli, sarkoidozu andıran granülomlu yangı tablosu görülebilir. Zamanla restriktif akciğer hastalığı niteliğini kazanır.
