Meteor

Namibya'daki 60 tonluk, 27 m (89 ft) uzunluğundaki Hoba göktaşı, bilinen en büyük bozulmamış göktaşıdır.

Meteor, meteorit, göktaşı, meteoroit veya halk arasında kayan yıldız-düşen yıldız, yıldız kayması, küçük boyutlu bir kuyruklu yıldız ya da asteroit veya diğer cisimler kaynaklı çarpışmalar nedeniyle uzayda savrulan cisimlerin, Dünya'nın üst atmosferindeki hava molekülleriyle çarpışarak akkor haline geldikten sonra hızlı hareketiyle ve bazen de ardından parlayan bir materyal saçan bir ışık çizgisi oluşturarak Dünya atmosferinden görünür bir şekilde geçen enkaz parçalarıdır.

Uzay boşluğunda dolaşan 1 metreden küçük cisimler, asteroitlere atıfla, meteoroit olarak adlandırılmakta, cismin dünya atmosferine girerek sürtünme etkisiyle küçülmesi olayına meteor adı verilmekte, dünya yüzeyine düşen veya çarpan kalıntılar ise meteorit olarak tanımlanmaktadır.

Orijinal nesne (meteoroit) atmosfere girdiğinde, sürtünme, basınç ve atmosferik gazlarla kimyasal etkileşimler gibi çeşitli faktörler cismin ısınmasına ve enerji yaymasına neden olur. Daha sonra bu cisim bir meteor haline gelir ve kayan yıldız olarak da bilinen bir ateş topu oluşturur. Gökbilimciler en parlak meteor örneklerini "bolitler" olarak adlandırır. Yüzeye çarptığında ise cisim bir meteorit haline gelir. Meteoritlerin boyutları büyük farklılıklar göstermektedir. Jeologlar için bolit, bir çarpma krateri oluşturacak kadar büyük bir meteordur.

Atmosferden geçerken ve Dünya'ya çarparken gözlemlendikten sonra hala bütünlüğünü koruyan göktaşları meteor düşmesi olarak adlandırılır. Kalıntıları ise meteorit buluntusu olarak bilinir.

Meteoritler;

1. Çoğunlukla silikat minerallerinden oluşan kayaçlar taşlı meteoritler
2. Büyük ölçüde ferronikelden oluşan demir meteoritler ve
3. Büyük miktarlarda hem metalik hem de kayaç malzeme içeren taşlı-demir meteoritler

olmak üzere üç geniş kategoriye ayrılmıştır. Modern sınıflandırma şemaları meteoritleri yapılarına, kimyasal ve izotopik bileşimlerine ve mineralojilerine göre gruplara ayırır. Çapı ~1 mm'den küçük "göktaşları" mikrometeorit olarak sınıflandırılır, ancak mikrometeoritler tipik olarak atmosferde tamamen erimeleri ve Dünya'ya söndürülmüş damlacıklar olarak düşmeleri bakımından meteoritlerden farklıdır. Dünya dışı meteoritler Ay'da ve Mars'ta da bulunmuştur.

Meteor kelimesinin kökü Yunanca meteōros'tan gelir ve "havada yüksek" anlamına gelmektedir.

Bir meteor Dünya'dan birkaç bin km uzakta gibi görünse de, meteor oluşumu tipik olarak mezosfer katmanında, 76 ila 100 km (250.000 ila 330.000 ft) yükseklikte meydana gelmektedir.

Meteoroidler

Atmosfere giren, görünür bir meteora neden olan ve bir meteorit olarak Dünya yüzeyine çarpan bir meteor gösterilmiştir.

Meteoroitler /ˈmiːtiərɔɪd/ uzayda küçük boyuttaki kayaç veya metalik yapıdaki cisimlerdir.

Meteoritler küçük taneciklerden bir metre genişliğe kadar olan ve genellikle asteroitlerden daha küçük boyuttaki cisimler olarak tanımlanmaktadır. Bundan daha küçük olan nesneler ise mikrometeoritler ve kozmik toz olarak sınıflandırılmaktadır. Birçoğu asteroitlerin veya kuyruklu yıldızların parçaları olup, bazıları da Ay veya Mars gibi cisimlerden çarpma etkisiyle fırlamış parçacıklardır.

Bir göktaşı, kuyruklu yıldız veya asteroit Dünya atmosferine tipik olarak 20 km/s (72.000 km/sa; 45.000 mph) aşan bir hızla girdiğinde, o nesnenin aerodinamik ısınması, hem parıldayan nesneden hem de göktaşının ardında bıraktığı parıldayan parçacıkların izinden bir ışık huzmesi üretir. Bu fenomene meteor veya "kayan yıldız" denir. Meteorlar genellikle deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikteyken görünür hale gelir. Birkaç saniye veya dakika arayla ve gökyüzündeki aynı sabit noktadan geliyormuş gibi görünen birçok meteor dizisine meteor yağmuru denir. Bir meteorit, bir meteor olarak atmosferden geçişi sırasında yüzey malzemesinin aşınmasından arta kalan ve yere çarpan bir meteor kalıntısıdır.

Her gün tahminen 25 milyon göktaşı, mikrometeoroit ve diğer uzay molozları Dünya atmosferine girmektedir. Bu atmosfere tahmini olarak her yıl 15.000 ton malzemenin girmesi anlamına gelmektedir.

Aerojele gömülmüş 10 µm çapında ve izi 1,5 mm uzunluğundaki bir göktaşı.

1961'de Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), meteoroidi "gezegenler arası uzayda hareket eden, bir asteroitten çok daha küçük ve bir atomdan çok daha büyük olan katı bir nesne" olarak tanımladı. 1995'te, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society'de yazan Beech and Steel, bir meteoroidin 100 µm ile 10 m (33 ft) arasında olacağı yeni bir tanım önerdi. 2010 yılında, 10 m'nin altındaki asteroitlerin keşfedilmesinin ardından, Rubin ve Grossman, ayrımı korumak için önceki meteoroid tanımının 10 µm ile bir metre (3 ft 3 inç) arasındaki nesnelere yönelik bir revizyonunu önerdiler. Rubin ve Grossman'a göre, bir asteroitin minimum boyutu, Dünya'ya bağlı teleskoplardan keşfedilebileceklerle verilir, bu nedenle meteoroid ve asteroit arasındaki ayrım belirsizdir. Keşfedilen en küçük asteroitlerden bazıları (H mutlak parlaklığa göre), H = 33,57 ile 2022 WJ1(JPL) ve H = 33,2 ile 2008 TS26(JPL) olup, her ikisinin de tahmini boyutu bir metre civarındadır. Nisan 2017'de IAU, tanımının resmi bir revizyonunu kabul ederek boyutu 30 µm ile bir metre çap arasında sınırladı, ancak meteora neden olan herhangi bir nesne için bu boyutlardan sapmaya izin verdi.

Meteoroidlerden daha küçük nesneler, mikrometeoroidler ve gezegenler arası toz olarak sınıflandırılır. Küçük Gezegen Merkezi, "meteoroid" terimini kullanmamaktadır.

Bileşenleri

Hemen hemen tüm meteoroidler dünya dışı nikel ve demir içerir. Üç ana sınıflandırmaya sahiptirler: demir, taş ve taş-demir. Bazı taş meteoroidler kondrül olarak bilinen tane benzeri kapanımlar içerir ve kondrit olarak adlandırılır. Bu özelliklere sahip olmayan taşlı meteoroidlere ise "akondrit" adı verilir ve tipik olarak dünya dışı magmatik faaliyetlerden oluşurlar; bunlar çok az dünya dışı demir içerirler veya hiç içermezler. Meteoroidlerin bileşimi, Dünya atmosferinden geçerken yörüngelerinden ve ortaya çıkan meteorun ışık spektrumundan çıkarılabilir. Radyo sinyalleri üzerindeki etkileri de bilgi verir, özellikle de başka türlü gözlemlenmesi çok zor olan gündüz meteorları için yararlıdır. Bu yörünge ölçümlerinden, meteoroidlerin birçok farklı yörüngeye sahip olduğu, bazılarının genellikle bir ana kuyruklu yıldızla ilişkili akışlar halinde kümelendiği (bkz. meteor yağmurları), diğerlerinin ise görünüşte düzensiz olduğu bulunmuştur. Meteoroid akışlarından gelen enkaz sonunda başka yörüngelere dağılabilir. Işık spektrumları, yörünge ve ışık eğrisi ölçümleriyle birlikte, yoğunluğu buzun dörtte biri kadar olan kırılgan kartopu benzeri nesnelerden nikel-demir bakımından zengin yoğun kayalara kadar çeşitli bileşim ve yoğunlukları ortaya çıkarmıştır. Meteoritlerin incelenmesi, geçici olmayan meteoroidlerin bileşimi hakkında da fikir vermektedir.

2008 TC3 göktaşının parçaları 28 Şubat 2009'da Sudan, Nubian Çölü'nde bulundu.

Güneş Sisteminde

Çoğu meteoroid, gezegenlerin yerçekimsel etkilerinden etkilenen asteroit kuşağından gelir, ancak bazıları meteor yağmurlarına yol açan kuyruklu yıldızlardan gelen parçacıklardır. Bazı meteoroidler ise Mars ya da Ay gibi cisimlerden gelen ve bir çarpma sonucu uzaya fırlayan parçalardır.

Meteoroidler Güneş'in etrafında çeşitli yörüngelerde ve çeşitli hızlarda hareket ederler. En hızlıları, Dünya'nın yörüngesi civarındaki uzayda yaklaşık 42 km/s (94.000 mph) hızla hareket eder. Bu Güneş'ten kurtulma hızıdır, Dünya'nın hızının iki katının kareköküne eşittir ve yıldızlararası uzaydan gelmedikleri sürece Dünya çevresindeki nesnelerin üst hız sınırıdır. Dünya yaklaşık 296 km/s (660.000 mph) hızla hareket eder, bu nedenle meteoroidler atmosferle kafa kafaya karşılaştığında (bu yalnızca meteorlar, retrograd Halley Kuyruklu Yıldızı ile ilişkili olan Eta Aquariids gibi retrograd bir yörüngede olduğunda meydana gelir) birleşik hız yaklaşık 71 km/s'ye (160.000 mph) ulaşabilir. Dünya'nın yörüngesinde hareket eden meteoroidler ortalama 20 km/s (45.000 mph) hızındadır.

17 Ocak 2013'te, TSİ 05:21'de, Oort bulutundan bir metre büyüklüğünde bir kuyruklu yıldız Kaliforniya ve Nevada üzerinden Dünya atmosferine girdi. Cisim, enberisi 0,98 ± 0,03 AU olan retrograd bir yörüngeye sahipti. Başak takımyıldızı yönünden (o sırada güneyde ufkun yaklaşık 50° üzerindeydi) yaklaştı ve 72 ± 6 km/s (161.000 ± 13.000 mph) hızla Dünya atmosferiyle kafa kafaya çarpışarak birkaç saniye içinde yerden 100 km (330.000 ft)'den fazla yükseklikte buharlaştı.

Atmosferik ablasyonun etkilerini gösteren NWA 859 demir göktaşı

Dünya atmosferi ile çarpışma

Meteoroidler geceleri Dünya atmosferiyle kesiştiklerinde, meteor olarak görünür hale gelmeleri muhtemeldir. Eğer meteorlar atmosfere girdikten sonra hayatta kalır ve Dünya yüzeyine ulaşırlarsa meteorit olarak adlandırılırlar. Meteoritler, giriş ısısı ve çarpma kuvveti ile yapı ve kimya bakımından dönüşüme uğrarlar. 2008 TC3 adlı 4 metrelik (13 ft) bir asteroit, 6 Ekim 2008'de Dünya ile çarpışma rotasında uzayda gözlemlenmiş ve ertesi gün Dünya'nın atmosferine girerek kuzey Sudan'ın uzak bir bölgesine düşmüştür. İlk defa bir meteoroid uzayda gözlemlenmiş ve Dünya'ya çarpmadan önce takip edilmiştir. NASA, ABD hükümeti sensörleri tarafından toplanan verilerden 1994-2013 yılları arasında Dünya ve atmosferi ile en önemli asteroid çarpışmalarını gösteren bir harita hazırlamıştır.

Meteorlar

Atacama Büyük Milimetre Dizisi (ALMA) bölgesinden görülen bir meteor

Büyük meteor olaylarının dünya haritası üzerinde gösterimi

Dünya atmosferinde her gün milyonlarca meteor meydana gelmektedir. Bunların çoğu yaklaşık bir kum tanesi büyüklüğündedir, yani genellikle milimetre boyutunda veya daha küçüktürler. Meteorların boyutları, cismin kütle ve yoğunluğundan hesaplanabilmektedir ki bu da üst atmosferde gözlemlenen cismin yörüngesinden tahmin edilebilir. Dünya'nın bir kuyruklu yıldızın bıraktığı enkaz akıntısının içinden geçmesiyle ortaya çıkan sağanaklar halinde (meteor yağmuru) veya belirli bir uzay enkazı akıntısıyla ilişkili olmayan "rastgele"-"düzensiz" halde meteorlar oluşabilir. Büyük ölçüde halk tarafından ve çoğunlukla tesadüfen, göktaşlarının yörüngelerinin hesaplanmasına yetecek kadar detaylı bir şekilde bir dizi spesifik meteor gözlemlenebilmiştir. Meteorların atmosferik hızları Dünya'nın Güneş etrafındaki yaklaşık 30 km/s (67,000 mph)'lik hareketinden, göktaşı yörünge hızlarından ve Dünya'nın yerçekimi kuvvetinden kaynaklanmaktadır.

Meteorlar Dünya'dan yaklaşık 75 ila 120 km (250.000 ila 390.000 ft) yükseklikte görünür hale gelirler. Genellikle 50 ila 95 km (160.000 ila 310.000 ft) yükseklikte parçalanırlar. Meteorların Dünya ile gün ışığında (veya gün ışığına yakın) çarpışma olasılığı kabaca yüzde ellidir. Ancak çoğu meteor, karanlığın daha sönük cisimlerin fark edilmesini sağladığı geceleri gözlemlenir. Boyut ölçeği 10 cm'den (3,9 inç) birkaç metreye kadar olan cisimler için meteor görünürlüğü, meteoroidi ısıtan atmosferik koç basıncından (sürtünmeden değil) kaynaklanır, böylece parlar ve gazlardan ve erimiş meteoroid parçacıklarından oluşan parlak bir iz oluşturur. Gazlar buharlaşmış meteoroid maddesini ve meteoroid atmosferden geçerken ısınan atmosferik gazları içerir. Çoğu meteor yaklaşık bir saniye boyunca parlar.

Tarih

Meteorlar çok eski zamanlardan beri bilinmelerine rağmen, on dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar astronomik bir fenomen oldukları bilinmiyordu. Bundan önce, Batı'da şimşek gibi bir hava olayı olarak görülüyorlardı ve gökten düşen taşlarla ilgili garip hikayelerle bağlantılı değillerdi. 1807 yılında Yale Üniversitesi kimya profesörü Benjamin Silliman, Connecticut, Weston'a düşen bir meteoru incelemiştir. Silliman meteorun kozmik bir kökeni olduğuna inanmıştır, ancak meteorlar Kasım 1833'teki muhteşem meteor fırtınasına kadar astronomların pek ilgisini çekmemiştir. Bu olayda Amerika Birleşik Devletleri'nin doğusundaki insanlar gökyüzünde tek bir noktadan yayılan binlerce meteor görmüştür. Dikkatli gözlemciler, şimdi nokta olarak adlandırılan ışımanın yıldızlarla birlikte hareket ettiğini ve Aslan takımyıldızında kaldığını fark ettiler.

Astronom Denison Olmsted bu fırtına üzerinde kapsamlı bir çalışma yapmış ve fırtınanın kozmik bir kökeni olduğu sonucuna varmıştır. Heinrich Wilhelm Matthias Olbers, tarihi kayıtları inceledikten sonra fırtınanın 1867'de geri döneceğini öngörmüş ve bu da diğer astronomların dikkatini bu fenomene çekmiştir. Hubert A. Newton'un daha kapsamlı tarihsel çalışması, 1866'da doğru olduğu kanıtlanan daha rafine bir tahmine yol açmıştır.Giovanni Schiaparelli'nin Leonidleri (şimdiki adıyla) Tempel-Tuttle kuyruklu yıldızıyla ilişkilendirmedeki başarısıyla, göktaşlarının kozmik kökeni artık kesin olarak belirlenmiştir. Yine de atmosferik bir fenomen olarak kalmaya devam ettiler ve Yunanca "atmosferik" anlamına gelen "meteor" adını korudular.

Ateş topu

Ateş topu, deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikte görünür hale gelen, normalden daha parlak bir meteordur. Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) bir ateş topunu "gezegenlerin herhangi birinden daha parlak bir meteor" olarak tanımlar (görünür parlaklık -4 veya daha büyük).Uluslararası Meteor Örgütü (meteorları inceleyen amatör bir kuruluş) daha katı bir tanıma sahiptir. Ateş topunu, zirve noktasında görüldüğünde -3 veya daha parlak bir parlaklığa sahip olacak bir meteor olarak tanımlar. Bu tanım, bir gözlemci ile ufka yakın bir meteor arasındaki daha büyük mesafeyi düzeltir. Örneğin, ufuktan 5 derece yukarıda -1 parlaklığında bir meteor ateş topu olarak sınıflandırılacaktır çünkü gözlemci meteorun tam altında olsaydı, meteor -6 parlaklığında görünür.

Görünür parlaklığı -14 veya daha parlak olan ateş toplarına bolit denir. IAU'nun "bolit" için resmi bir tanımı yoktur ve genellikle bu terimi "ateş topu" ile eş anlamlı olarak kabul eder. Gökbilimciler "bolit" sözcüğünü genellikle olağanüstü parlak bir ateş topunu, özellikle de meteor patlaması şeklinde patlayan bir ateş topunu tanımlamak için kullanırlar. Bunlara bazen patlayan ateş topları da denir. Ayrıca duyulabilir sesler çıkaran bir ateş topu anlamında da kullanılabilir. Yirminci yüzyılın sonlarında bolit, bileşimine bakılmaksızın (asteroid veya kuyruklu yıldız) Dünya'ya çarpan ve patlayan herhangi bir nesne anlamına da gelmeye başlamıştır. Bolit kelimesi Yunanca βολίς (bolis) kelimesinden gelmektedir ve füze veya parlama anlamına da gelebilir. Bir bolit'in büyüklüğü -17 veya daha parlaksa süper bolit olarak bilinir. Ateş toplarının nispeten küçük bir yüzdesi Dünya atmosferine çarpar ve sonra tekrar dışarı çıkar: bunlar Dünya'yı saran ateş topları olarak adlandırılır. Böyle bir olay 1972 yılında Kuzey Amerika üzerinde güpegündüz meydana gelmiştir. Nadir görülen bir başka olgu da meteorun Dünya yüzeyine neredeyse paralel hareket eden birkaç ateş topuna ayrıldığı meteor alayıdır.

Amerikan Meteor Derneği'nde her yıl giderek artan sayıda ateş topu kaydedilmektedir. Muhtemelen yılda 500.000'den fazla ateş topu vardır, ancak çoğu okyanus üzerinde ve yarısı gündüz meydana geldiği için çoğu fark edilmemektedir. Bir Avrupa Ateş Topu Ağı ve bir NASA Tüm Gökyüzü Ateş Topu Ağı birçok ateş topunu tespit etmekte ve izlemektedir.

Atmosfer üzerindeki etkisi

Gerçek zamanlı olarak dünya atmosferine giren yaklaşık on milimetrelik bir Perseid göktaşı. Göktaşı, izin parlak başında yer alıyor ve mezosferin iyonlaşması kuyrukta hâlâ görülebiliyor.

Meteoroidlerin Dünya atmosferine girişi atmosferik moleküllerin iyonlaşması, meteoroidin döktüğü toz ve geçiş sesi olmak üzere üç ana etki yaratır. Bir meteoroid veya asteroidin üst atmosfere girişi sırasında, meteorun geçişi ile hava moleküllerinin iyonize olduğu bir iyonizasyon izi oluşur. Bu tür iyonizasyon izleri bir seferde 45 dakikaya kadar sürebilir.

Küçük, kum tanesi büyüklüğündeki meteorlar atmosfere sürekli olarak, esasen atmosferin herhangi bir bölgesinde her birkaç saniyede bir girmektedir ve bu nedenle iyonlaşma izleri üst atmosferde aşağı yukarı sürekli olarak bulunabilir. Radyo dalgalarının bu izlerden sektirilmesine meteor patlaması iletişimi denir. Meteor radarları, bir meteor izinin bozunma hızını ve Doppler kaymasını ölçerek atmosferik yoğunluğu ve rüzgarları ölçebilir. Meteorların çoğu atmosfere girdiklerinde yanarlar. Geriye kalan enkaza meteorik toz ya da sadece meteor tozu denir. Meteor tozu parçacıkları atmosferde birkaç aya kadar kalabilir. Bu parçacıklar hem elektromanyetik radyasyonu saçarak hem de üst atmosferdeki kimyasal reaksiyonları katalize ederek iklimi etkileyebilir. Meteoroidler veya parçaları terminal hıza yavaşladıktan sonra karanlık uçuşa ulaşır. Karanlık uçuş yaklaşık 2-4 km/s (4,500-8,900 mph) hıza yavaşladıklarında başlar. Daha büyük parçalar saçılma alanının daha aşağısına düşer.

Leonid meteor yağmurunun bir meteoru; fotoğraf meteoru, gün batımı sonrası parlamayı ve uyanmayı farklı bileşenler olarak gösteriyor.

Renkler

Bir meteor tarafından üretilen görünür ışık, meteoroidin kimyasal bileşimine ve atmosferdeki hareket hızına bağlı olarak çeşitli tonlar alabilir. Meteoroidin katmanları aşındıkça ve iyonlaştıkça, yayılan ışığın rengi mineral katmanlarına göre değişebilir. Meteorların renkleri, meteoroidin metalik içeriği ile geçişinin yol açtığı aşırı ısınmış hava plazmasının göreceli etkisine bağlıdır:

• Turuncu-sarı (sodyum)
• Sarı (demir)
• Mavi-yeşil (magnezyum)
• Menekşe (kalsiyum)
• Kırmızı (atmosferik nitrojen ve oksijen)

Akustik belirtiler

Üst atmosferde bir meteor tarafından üretilen ses, örneğin sonik patlama, tipik olarak bir meteordan gelen görsel ışığın kaybolmasından saniyeler sonra ortaya çıkar. Nadiren, 2001 Leonid meteor yağmurunda olduğu gibi, bir meteor patlamasıyla aynı anda meydana gelen "çatırdama", "sallanma" veya "tıslama" sesleri rapor edilmiştir. Benzer sesler Dünya'nın auroralarının yoğun gösterileri sırasında da rapor edilmiştir[50][51][52][53].

Bu seslerin oluşumuna ilişkin teoriler sesleri kısmen açıklayabilir. Örneğin, NASA'daki bilim insanları bir meteorun çalkantılı iyonize izinin Dünya'nın manyetik alanıyla etkileşime girerek radyo dalgası darbeleri oluşturduğunu öne sürmüşlerdir. İz dağılırken, megawattlarca elektromanyetik güç açığa çıkabilir ve güç spektrumunda ses frekanslarında bir tepe noktası olabilir. Elektromanyetik darbelerin neden olduğu fiziksel titreşimler, otları, bitkileri, gözlük çerçevelerini, dinleyicinin kendi vücudunu (bkz. mikrodalga işitsel etkisi) ve diğer iletken malzemeleri titreştirecek kadar güçlüyse duyulabilir. Önerilen bu mekanizma, laboratuvar çalışmalarıyla makul olduğu kanıtlanmış olsa da, sahadaki ilgili ölçümlerle desteklenmemektedir. Moğolistan'da 1998 yılında kontrollü koşullar altında yapılan ses kayıtları, seslerin gerçek olduğu iddiasını desteklemektedir.

Meteor yağmuru

Bir meteor yağmuru sırasında uzun bir pozlama süresi boyunca fotoğraflanan birden fazla göktaşı

Grafikte meteor yağmuru

Bir meteor yağmuru, örneğin Dünya gibi bir gezegen ile bir kuyruklu yıldızdan veya başka bir kaynaktan gelen enkaz akıntıları arasındaki etkileşimin sonucudur. Dünya'nın kuyruklu yıldızlardan ve diğer kaynaklardan gelen kozmik enkazın içinden geçmesi birçok durumda tekrarlanan bir olaydır. Kuyruklu yıldızlar, Fred Whipple tarafından 1951 yılında gösterildiği gibi, su buharı sürüklemesi ve parçalanma yoluyla enkaz üretebilir. Bir kuyruklu yıldız yörüngesinde Güneş'in yanından her geçişinde, buzunun bir kısmı buharlaşır ve belirli miktarda meteoroid dökülür. Meteoroidler kuyruklu yıldızın tüm yörüngesi boyunca yayılarak "toz izi" olarak da bilinen bir meteoroid akımı oluştururlar. Bu durum kuyruklu yıldızın güneş radyasyonu basıncıyla hızla savrulan çok küçük parçacıkların neden olduğu "toz kuyruğu"ndan farklıdır.

Ateş topu gözlemlerinin sıklığı ilkbahar ekinoksu haftalarında yaklaşık %10-30 oranında artar. Hatta göktaşı düşmeleri kuzey yarımkürenin ilkbahar mevsiminde daha yaygındır. Bu olgu uzunca bir süredir bilinmesine rağmen, anomalinin arkasındaki neden bilim insanları tarafından tam olarak anlaşılamamıştır. Bazı araştırmacılar bu durumu, Dünya'nın yörüngesi boyunca meteoroid popülasyonundaki içsel bir değişime bağlamakta ve büyük ateş topu üreten enkazların ilkbahar ve yaz başlarında zirve yaptığını belirtmektedirler. Diğerleri ise bu dönemde ekliptiğin (kuzey yarımkürede) öğleden sonra ve akşamın erken saatlerinde gökyüzünde yüksekte olduğuna dikkat çekmiştir. Bu, asteroidal kaynaklı ateş topu radyantlarının, meteoroidlerin Dünya'ya "yetiştiği" anda gökyüzünde yüksekte olduğu (nispeten yüksek hızları kolaylaştırdığı) ve Dünya ile aynı yönde arkadan geldiği anlamına gelir. Bu durum nispeten düşük bağıl hızlara ve dolayısıyla meteorların hayatta kalmasını kolaylaştıran düşük giriş hızlarına neden olur. Ayrıca akşamın erken saatlerinde meydana gelen yüksek ateş topu oranları görgü tanığı raporlarının şansını artırır. Bu durum mevsimsel değişimin tamamını olmasa da bir kısmını açıklamaktadır. Bu fenomeni daha iyi anlayabilmek için meteorların yörüngelerini haritalandırmaya yönelik araştırmalar devam etmektedir.

Önemli meteorlar

Hoba göktaşı, bir Boeing 747 ve bir New Routemaster otobüsü ile dikkate değer çarpanların yaklaşık boyutlarının karşılaştırılması

1992 - Peekskill, New York

Peekskill Meteoriti 9 Ekim 1992 tarihinde en az 16 bağımsız kameraman tarafından kaydedilmiştir. Görgü tanıklarının ifadelerine göre Peekskill meteoritinin ateş topu girişi Batı Virginia üzerinde 23:48 UT'de (±1 dakika) başlamıştır. Kuzeydoğu yönünde ilerleyen ateş topu belirgin bir yeşilimsi renge sahipti ve tahmini olarak -13'lük bir görsel parlaklığa ulaştı. Ateş topu 40 saniyeyi aşan parlak uçuş süresi boyunca 430 ila 500 mil (700 ila 800 km) arasında bir yol kat etmiştir. Olaya ve nesneye adını veren Peekskill, New York'ta bulunan bir meteoritin kütlesi 27 lb (12,4 kg) olup daha sonra H6 monomict breccia meteoriti olarak tanımlanmıştır. Video kaydı Peekskill meteoritinin henüz tespit edilemese de geniş bir alanda birkaç eşlikçisi olduğunu göstermektedir.

2009 - Bone, Endonezya

8 Ekim 2009 tarihinde Bone, Sulawesi, Endonezya yakınlarında gökyüzünde büyük bir ateş topu gözlemlenmiştir. Buna yaklaşık 10 m (33 ft) çapındaki bir asteroidin neden olduğu düşünülmektedir. Ateş topu tahmini olarak 50 kiloton TNT ya da Nagazaki atom bombasının yaklaşık iki katı enerji içermektedir. Herhangi bir yaralanma rapor edilmemiştir.

2009 - Güneybatı ABD

Güneydoğu Kaliforniya, Kuzey Arizona, Utah, Wyoming, Idaho ve Colorado üzerinde 18 Kasım 2009 tarihinde büyük bir bolit rapor edilmiştir. Yerel saatle 00:07'de yüksek rakımlı W. L. Eccles Gözlemevi'ndeki (deniz seviyesinden 9,610 ft (2,930 m)) bir güvenlik kamerası cismin kuzeye geçişinin bir filmini kaydetmiştir. Bu videoda özellikle dikkat çeken, ana cismi hafifçe takip eden küresel "hayalet" görüntü (bu muhtemelen yoğun ateş topunun bir lens yansımasıdır) ve cismin önemli bir kısmının parçalanmasıyla ilişkili parlak ateş topu patlamasıdır. Parlak ateş topu olayından sonra kuzeye doğru devam eden bir nesne izi görülebilir.

2013 - Çelyabinsk Oblastı, Rusya

Çelyabinsk meteoru, nispeten küçük bir asteroidin Dünya atmosferine girmesiyle, yaklaşık 17 ila 20 m (56 ila 66 ft) genişliğinde, 11.000 tonluk tahmini başlangıç kütlesine sahip, superbolit olarak bilinen son derece parlak, patlayan bir ateş topu meydana getirmiştir. 1908'deki Tunguska olayından bu yana Dünya atmosferine girdiği bilinen en büyük doğal nesne olarak kayıtlara geçmiştir. 15 Şubat 2013 tarihinde Rusya'nın Çelyabinsk kentinin yaklaşık 25 ila 30 km (80.000 ila 100.000 ft) yukarısında meydana gelen hava patlamasının yol açtığı cam kırılmaları nedeniyle 1.500'den fazla kişi yaralanmıştır. Sabah gün ışığında giderek parlaklaşan bir çizgi gözlemlenmiş ve arkasında büyük bir iz kalmıştır. Cismin yoğunluğunun zirveye ulaşmasından en az 1 dakika ve en fazla 3 dakika sonra (izden uzaklığa bağlı olarak), camları kıran ve araba alarmlarını çalıştıran büyük bir sarsıntı patlaması duyuldu ve bunu bir dizi küçük patlama izledi.

2019 - Orta Batı Amerika Birleşik Devletleri

11 Kasım 2019'da Orta Batı Amerika semalarında bir meteor görüldü. St.Louis Bölgesi'nde güvenlik kameraları, araç kameraları, web kameraları ve görüntülü kapı zilleri cismi dünya atmosferinde yanarken yakaladı. Süper meteor Güney Taurid meteor yağmurunun bir parçasıydı. Doğudan batıya doğru ilerleyerek ABD'nin Güney Carolina eyaleti üzerinde bir yerde görünür uçuş yolunu sonlandırdı ancak dünya atmosferine tekrar girerek büyük bir ateş topu yaratmasıyla bir kez daha görünür hale geldi. Ateş topu gece gökyüzündeki en parlak cisim olan Venüs gezegeninden daha parlaktı.

Galeri

• 

  Orionid meteoru

• 

  Orta Avustralya çölü ve bir Lyrid (üst kenar

• 

  Uluslararası Uzay İstasyonundan görünen bir meteor (ortada)

• 

  MER Spirit tarafından 7 Mart 2004'te Mars'tan fotoğraflanan olası meteor (ortada)

• 

  Shoemaker-Levy 9 Kuyruklu Yıldızı Jüpiter ile çarpışıyor: Sekans, W parçasının gezegenin karanlık tarafında bir ateş topuna dönüştüğünü gösteriyor.

Meteoritler

Murnpeowie, parmak izlerine benzeyen regmaglypts'li bir demir göktaşı (Avustralya, 1910)

Meteorit, bir meteoroitin veya asteroidin atmosferden geçerken geride kalan ve yok olmadan yere çarpan kısmıdır. Meteoritler her zaman olmasa da bazen hiper hızlı çarpma kraterleriyle birlikte bulunur; enerjik çarpışmalar sırasında çarpan cismin tamamı buharlaşarak geriye meteorit bırakmayabilir. Jeologlar "bolit" terimini astronomlardan farklı bir anlamda, çok büyük bir çarpıştırıcıyı belirtmek için kullanırlar. Örneğin, USGS bu terimi "çarpan cismin kesin doğasını bilmediğimizi ima etmek için... örneğin kayalık veya metalik bir asteroit mi yoksa buzlu bir kuyruklu yıldız mı olduğunu bilmediğimizi ima etmek için" genel bir büyük krater oluşturan çok hızlı cisim anlamında kullanmaktadır.

Meteoroidler Güneş Sistemi'ndeki diğer cisimlere de çarpmaktadır. Ay ya da Mars gibi atmosferi olmayan ya da çok az olan cisimlerde de kalıcı kraterler bırakırlar.

Etkilerin sıklığı

Herhangi bir günde Dünya'ya çarpacak en büyük cismin çapının yaklaşık 40 santimetre (16 inç), belirli bir yılda yaklaşık dört metre (13 ft) ve belirli bir yüzyılda yaklaşık 20 m (66 ft) olması muhtemeldir. Bu istatistikler aşağıdaki şekilde elde edilir:

En azından beş santimetreden (2,0 inç) kabaca 300 metreye (980 fit) kadar olan aralıkta, Dünya'nın göktaşlarını alma oranı aşağıdaki gibi bir güç yasası dağılımına uyar:

${\displaystyle N(>D)=37D^{-2.7}\ }$

Burada N (>D), bir yıl içinde Dünya'ya çarpması beklenen D metre çapından daha büyük nesnelerin sayısıdır. Bu, yerden ve uzaydan görülen parlak göktaşlarının gözlemlerine ve Dünya'ya yakın asteroitlerin araştırmalarına dayanmaktadır. Tahmin edilen oran 300 m (980 ft) çapın üzerinde biraz daha yüksektir; güç yasası ekstrapolasyonunun öngördüğünden yaklaşık 10 kat daha sık olmak üzere her birkaç milyon yılda bir iki kilometre (1,2 mil) asteroid (bir teraton TNT eşdeğeri) dünyaya çarpmaktadır.

Çarpma krateri

17 Ekim 2012'de bir evin çatısına çarpan 61.9 gram Novato göktaşı tarafından yapılan çarpma krateri.

Ay, Merkür, Callisto, Ganymede ve çoğu küçük uydu ve asteroit dahil olmak üzere katı Güneş Sistemi nesneleriyle meteoroit çarpışmaları, bu nesnelerin çoğunun baskın coğrafi özellikleri olan çarpma kraterlerini oluşturur. Dünya, Venüs, Mars, Europa, Io ve Titan gibi aktif yüzey jeolojik süreçlerine sahip diğer gezegen ve uydularda, görünür çarpma kraterleri zaman içinde aşınabilir, gömülebilir veya tektonik tarafından dönüştürülebilir. Erken literatürde, çarpma kraterlerinin önemi yaygın olarak kabul edilmeden önce, kripto patlama veya kriptovolkanik yapı terimleri, şu anda Dünya'da çarpma ile ilgili özellikler olarak kabul edilenleri tanımlamak için sıklıkla kullanılmıştır. Bir meteor çarpma kraterinden fırlatılan erimiş karasal malzeme soğuyabilir ve tektit olarak bilinen bir nesne şeklinde katılaşabilir. Bunlar genellikle meteoritlerle karıştırılır.

Meteorit galerisi

• 

  İki tektit, bir göktaşı çarpmasından kaynaklanan erimiş karasal püskürme

• 

  Esquel palasitinin kısmi bir dilimi

• 

  Willamette Meteoriti, Oregon, ABD

• 

  Wisconsin'e 1868 düşen bir meteorit

• 

  Marília Meteoriti, Brezilya, Marília'da düşen bir kondrit H4 (1971)

• 

  Arizona Doğa Tarihi Müzesi'nde Tucson Göktaşı'nın arkasında poz veren çocuklar

• 

  Cezayir , Tindouf'tan breşleşme ve karbon kapanımları içeren göktaşı

Galeri

• 

  Morasko adlı gök taşının açmış olduğu krater

• 

  Arizona çöllerinin kuzeyindeki, Barringer meteor krateri

• 

  Arizona'daki Barringer krateri, çarpma (İngilizce: impact) yoluyla meydana geldiği ispat edilen ilk kraterdir.

• 

  Dünya'da tek parça kalmış en büyük meteorid olan Hoba

Ayrıca bakınız

• Türkiye'ye düşen meteorlar listesi
• Gezegenler arası toz bulutu
• Asteroit
• Asteroitlerin standart fiziksel özellikleri
• Asteroit tayf tipleri