Kısırlaştırma

Kısırlaştırma, hayvanın cinsel organının tamamı veya önemli ölçüde büyük bir kısmının çıkarılmasıdır. "Kısırlaştırma" genellikle yalnızca erkek hayvanları ifade etmek için yanlış kullanılır ancak terim her iki cinsiyet için de geçerlidir. Erkeğe özgü terim iğdiş'dir, kısırlaştırma ifadesi ise genellikle dişi hayvanlara kullanılır.

Kısırlaştırma, hayvan sterilizasyonu için en yaygın yöntemdir. İnsani topluluklar, hayvan bakımevi ve kurtarma grupları, evcil hayvan sahiplerini istenmeyen yavruların doğumlarını önlemek için kısırlaştırmaya çağırıyor ve bu da kurtarma sistemindeki istenmeyen hayvanların aşırı nüfusuna katkıda bulunuyor. Birçok ülke, evlat edinilen tüm kedi ve köpeklerin yeni evlerine gitmeden önce kısırlaştırılmasını şart koşmaktadır. Köpek sağlığı, kedi sağlığı ve hayvan refahı açısından önemli işlem sayılır.

Kısırlaştırma yöntemleri

Erkekler (hadım etme)

Erkek köpekte ameliyattan 12 saat sonra alınan kapalı hadım kesisi

Erkek hayvanlarda iğdiş etme, testisler’in çıkarılmasını içerir ve yaygın olarak hem ev hayvanlarına (doğum kontrolü ve davranış değişikliği için) hem de çiftlik hayvanlarına (doğum kontrolü ve ticari değeri artırmak için) uygulanır.

Cerrahi alternatifler (vazektomi, tüp ligasyonu, "gomerizasyon")

Vasektomi: İğdiş etmeden daha hassas bir yöntemde, vasa deferentia – testislerden penise uzanan kanallar kesilir sonra sperm'in üretra’ya girmesini önlemek için bağlanır veya tıkanır. Başarısızlık oranları önemsiz derecede azdır. Yetiştiriciler temas halindeki dişilerin kızgınlık döngülerini oynama yapmak için bu yöntemi düzenli olarak erkek gelincik ve koyun üzerinde uygulatırlar. Diğer hayvan türlerinde nadirdir. Vazektomi genellikle daha pahalı bir yöntem olduğundan evcil hayvan bakıcıları arasında görünümlerini kozmetik olarak korumak için hayvan gösterilerinde daha sık yapılır (hayvan organizasyonuna bağlı olarak yöntem, hayvanın belirli ödüller için adaylığını geçersiz kılabilir veya tam hadım etmede olduğu gibi onu soy ağacı olmayan, genel "ev hayvanı" yarışma bölümüne havale edebilir).

Tüp ligasyonu: Kısırlaştırma ve kısırlaştırma önlemi olarak Fallop tüpleri’nin bağlanması dişi kediler, köpekler ve diğer türler üzerinde yapılabilir; esasen vazektominin dişi eşdeğeridir ancak daha invaziv bir yöntemdir. İstenmeyen gebelik riski önemsiz derecede küçüktür. Yöntemi sadece birkaç veteriner hekim gerçekleştirir.

Diğer kısırlaştırma biçimleri gibi, vazektomi ve tüp ligasyonu yavru üretme yeteneğini ortadan kaldırır. Kısırlaştırmadan, hayvanın cinsiyet hormonu düzeylerini ve kalıplarını değiştirmeden bırakmaları bakımından farklılık gösterirler. Her iki cinsiyet de normal üreme davranışlarını sürdürür ve doğum kontrolü dışında yukarıda sıralanan avantaj ve dezavantajların hiçbiri geçerli değildir. Bu yöntem, kedi ve köpeklerin istenmeyen doğumlarının istenen şekilde azaltılmasını sağlamak için evcil hayvanların doğal durumu üzerinde minimum düzeyde ihlal arayan bazı kişilerce tercih edilir.

"Gomerizasyon", yetiştiricilerin, boğalar gibi erkek çiftlik hayvanlarının tam libido‘larını (ve hadım etme yoluyla kaybedilecek seks feromon’ları gibi ilgili etkileri) korudukları ancak çiftleşme yapamaz hale getirdikleri cerrahi teknikler için resmi olmayan terimidir. Bu, zührevi hastalıklar bulaştırma veya seçici üreme için amaçlanandan başka bir erkek tarafından hamileliğe neden olma riski olmadan östrus dişileri uyarmak ve belirlemek için yapılır. Bu amaçla değiştirilen hayvanlara teaser (teaser boğaları, vb.) veya gomers' denir. Birkaç yöntem kullanılır. Penil translokasyon penisi cerrahi olarak normal yönünden vajinal penetrasyonun üstesinden gelemeyeceği kadar uzağa işaret edecek şekilde değiştirir. Penil fiksasyon penisi, penetrasyon için indirilemeyecek şekilde karına kalıcı olarak tutturur. Penektomi, penis'in kısmen veya tamamen çıkarılmasıdır.

Ameliyatsız alternatifler

Enjekte etme

• Erkek köpekler – İki testisiçi (İngilizce: intratesticular)(intratestiküler) enjekte edilebilir formülasyonun erkek köpekleri kısırlaştırdığı bilinmektedir. Zeuterin, Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından üç aylık ve daha büyük erkek köpeklerin testis nekrozuna neden olarak kalıcı kısırlık için onaylanmıştır. Halen ticari olarak mevcut değildir. Çeşitli seyrelticilerde çözülmüş kalsiyum klorür de incelenmiştir, araştırmaların çoğu ve en umut verici sonuçlar etil alkolde çözünmüş kalsiyum klorür kullanılarak yapılmıştır. Kalsiyum klorür formülasyonları, hayvanlarda kullanım için bileşik eczanelerden (ing: compounding pharmacies) satın alınabilir ancak erkeklerin kısırlaştırılması için kalsiyum klorür kullanımı FDA veya başka herhangi bir uluslararası düzenleyici kurum tarafından onaylanmamıştır.
• Erkek kediler – Kalsiyum klorür formülasyonları erkek kedilerde de incelenmiştir.
• Erkek sıçanlar – Adjudin (indazol-karboksilik asit analogu), hemşire hücreleri ve olgunlaşmamış sperm hücreleri arasındaki hücre yapışma fonksiyonunu bozarak ve olgunlaşmayı önleyerek seminifer epitelden geri dönüşümlü germ hücre kaybına sebep olur.

Erken yaşta kısırlaştırma

Pediatrik kısırlaştırma veya prepubertal gonadektomi olarak da bilinen erken yaşta kısırlaştırma, yumurtalıkların veya testislerin ergenlik başlangıcından önce alınmasıdır. Esas olarak, köpek yavrularının ve yavru kedilerin bakıma kabul edilmeden önce kısırlaştırılabildiği hayvan barınağı ve kurtarmada kullanılır ve genellikle %40'ın üzerinde olan kısırlaştırma anlaşmasına uymamayı ortadan kaldırır.Amerikan Veteriner Hekimleri Birliği, American Animal Hospital Association ve Canadian Veterinary Medical Association, veterinerin kısırlaştırma yaşı hakkında karar verirken en iyi bilgilerini kullanması şartıyla nüfus kontrol yöntemini desteklerler. Bir görev gücü, kedilerin 5 aylıktan önce kısırlaştırılmasını önerir.

Yukarıda belirtilen yaşa bağlı olmayan riskler ve faydalar erken yaşta kısırlaştırma için de geçerli olsa da çeşitli araştırmalar yöntemin güvenli olduğunu ve geleneksel yaşta kısırlaştırmaya kıyasla artan ölüm oranı veya ciddi sağlık ve davranış sorunları ile ilişkili olmadığını göstermiştir.

Genç hayvanlarda anesteziden uyanma genellikle daha hızlıdır ve daha az komplikasyon vardır.

Bir çalışmada dişi köpeklerde yöntem erken yapılırsa idrarını tutamama (üriner inkontinans) riskinin arttığını belirledi; çalışma, dişi köpeklerin 3 ila 4 aylıktan önce kısırlaştırılmamasını tavsiye etti.

4 ila 6 ay arasında ve 6 aydan sonra kısırlaştırılan dişi köpekleri karşılaştıran daha sonraki bir çalışma risk artışı göstermedi.

Bir çalışma, erken yaşta kısırlaştırma ile ilişkili vakaların daha az şiddetli biçimde görünmesine rağmen, kalça displazisi rastlanmasının 5.5 aydan sonra kısırlaştırılmış köpeklerde %4.7'ye kıyasla, 5.5 aydan önce kısırlaştırılmış köpeklerde %6.7'ye yükseldiğini göstermiştir. Kısırlaştırma yaşı ile artrit veya uzun kemik kırıkları arasında bir ilişki yoktu. Başka bir çalışma, kısırlaştırma yaşı ile kas-iskelet sistemi sorunları arasında bir ilişki olmadığını gösterdi.

Ön çapraz bağı yırtılan büyük cins köpekler üzerinde yapılan bir çalışma erken yaşta kısırlaştırmasını aşırı kaval kemiği plato açısı gelişimi ile ilişkilendirmiştir.

Lynette Hart'ın UC Davis'teki laboratuvarından son zamanlarda yapılan iki çalışma özellikle not edilmelidir. İyi bilinen disiplinler arası hakemli bir dergide yayınlanan 2013'teki ilk çalışma, "sağlam erkek veya dişilerde teşhis edilen hiçbir CCL (çapraz bağ yırtığı) vakası göstermedi ancak erken kısırlaştırılmış erkek ve kadınlarda oluşumlar yüzde 5 ve 8 idi.

Erken kısırlaştırılmış erkeklerin yaklaşık yüzde 10'u sağlam erkeklere göre 3 kat daha fazla LSA (lenfosarkom) (ingilizce: lymphosarcoma) tanısı aldı.

Geç kısırlaştırılmış dişilerde HSA (hemanjiyosarkom) vakalarının yüzdesi (yaklaşık yüzde 8), bakire ve erken kısırlaştırılmış dişilere göre 4 kat daha fazlaydı. Bakire dişilerde MCT (mast hücre tümörü) vakası yoktu ancak geç kısırlaştırılmış dişilerde görülme oranı yaklaşık yüzde 6 idi".

2014 yılındaki ikinci çalışma, yakın akraba ırklarda (retriever) önemli farklılıkları vurgulayarak cinsler arası değişkenliğin oldukça fazla olduğunu ve kapsamlı yasal tedbirlerin ve cerrahi talimatların köpek sağlığı ve mutluluğu için en iyi çözümler olmadığını öne sürdü. Çalışmada özellikle durum şöyle belirtilmektedir: "Gonadal olarak sağlam erkek ve dişilerin yaklaşık yüzde 5'inin bir veya daha fazla eklem bozukluğu olan Labrador Retrieverlerde 6. ayda kısırlaştırmak her iki cinsiyette bir veya daha çok eklem bozukluğunun görülme sıklığını ikiye katladı. Aynı yüzde 5 eklem bozukluğu yüzdesiyle sağlam köpeklerde erkek ve dişi Golden Retriever'larda 6 ayda kısırlaştırmak, eklem bozukluğu raslantısını sağlam köpeklerdekinin 4-5 katına çıkarmıştır. Dişi Labrador Retrieverlerde bir veya daha çok kanserin görülmesi, kısırlaştırılan bakire dişilerin yüzde 3 seviyesinin biraz üzerinde arttı. Buna karşılık, dişi Golden Retriever'larda sağlam dişilerde bir veya daha fazla kanserin yüzde 3'lük oranıyla 8 yaşına kadar tüm dönemlerde kısırlaştırmak kanserlerden en az birinin oranını 3-4 kat artırdı. Erkek Golden ve Labrador Retriever'larda kısırlaştırmak kanser oluşumunu artırmada nispeten az etkiliydi."

Köpeklerde davranış açısından gürültü fobisi ve cinsel davranış artarken ayrılık kaygısı, saldırganlık, kaçış davranışı ve uygunsuz dışlama azalır. Saldırganlık sorunu olan erkeklerde erken kısırlaştırma havlamayı artırabilir.

Kedilerde astım, diş eti iltihabı ve hiperaktivite azalırken, utangaçlık arttı. Erkek kedilerde apse oluşumu, veterinere saldırganlık, cinsel davranışlar ve idrar püskürtme azalmış, saklanma artmıştır.

Sağlık ve davranışsal etkiler

Avantajlar

Bir doğum kontrol yöntemi olmasının ve birçok sahip için uygun olmasının yanı sıra iğdiş etme/kısırlaştırmanın sağlık açısından şu faydaları vardır:

• Cinsel ilişki ve işeme gibi cinsel olarak iki biçimli davranışlar kısırlaştırmanın neden olduğu hormon seviyelerindeki azalmaya bağlı olarak azalır. Köpek dışındaki türlerde, belirli erkek saldırganlık biçimleri de azalır.

Kediler cinsel davranışları yüzünden evcil hayvan sahiplerince istenmezler.

• Erken kısırlaştırma dişi köpeklerde meme tümörü gelişme riskini önemli ölçüde azaltır. Kısırlaştırılmamış dişi köpeklerde meme tümörlerinin görülme sıklığı %71'dir (bunun yaklaşık %50'si kötü huylu ve %50'si iyi huylu olur) ancak bir köpek ilk kızgınlık döngüsünden önce kısırlaştırılırsa meme tümörü geliştirme riski %0.35'e düşürülür - bu %99,5'lik azalma demektir. Kısırlaştırmanın sonraki meme tümörlerinin azaltılması üzerindeki olumlu etkileri köpeğin sahip olduğu her ısı ile azalır (gelecekteki meme tümörü gelişimini azaltmak için en büyük yararın, ilk kızgınlıktan önce kısırlaştırmak olduğu iddiasını destekler niteliktedir) ve tanı konduktan sonra meme tümörünün tekrarını azaltmak için kısırlaştırmanın ayrıca bir faydası olmaz.
• Kısırlaştırma, kedilerde beklenen yaşam süresini uzatır: Bir çalışma, kısırlaştırılmış erkek kedilerin sağlam erkeklerden iki kat daha uzun yaşadığını, kısırlaştırılmış dişi kedilerin ise sağlam dişilerden %62 daha uzun yaşadığını buldu. ABD'deki kısırlaştırılmamış kedilerin bir hayvan ısırığı için tedaviye ihtiyaç duyma olasılığı üç kat daha fazladır. Kısırlaştırılmış bir kediye sahip olmak sağlık açısından yararlıdır, çünkü iğdiş edilmiş erkekler testis kanseri geliştiremez, kısırlaştırılmış dişiler rahim, rahim ağzı veya yumurtalık kanseri geliştiremez ve her ikisinin de meme kanseri riski azalır.
• Üreme yeteneği olmayan bir dişinin, adet görme arası kanaması ve sahte gebelik gibi hamilelik komplikasyonları açısından sıfır riski vardır; bunlardan ikincisi, kısırlaştırılmamış dişi köpeklerin %50'sinden fazlasında görülebilir.
• Pyometra, rahim kanseri, yumurtalık kanseri ve testis kanseri, duyarlı organlar çıkarıldığı için önlenir ancak güdük pyometra kısırlaştırılmış dişilerde hala görülebilir.
• Pyometra (veya irin dolu rahim) ('Pyo' = irin; 'metra'= rahim) acil veteriner tedavisi gerektiren yaşamı tehdit eden bir durumdur. Kısırlaştırılmamış bir dişinin 10 yaşına kadar pyometra geliştirme riski tüm ırklarda %25'tir ancak bazı ırklarda %54'e kadar çıkabilir.

Kapalı bir piometra için (serviksin kapalı olduğu ve irin boşalamadığı durumlarda) tercih edilen tedavi, hastaneye kabul, intravenöz sıvılar ve uygun antibiyotiklere başlanması ve anestezi ve cerrahi için yeterince stabil olduğunda enfekte irin-dolu rahim acil olarak çıkarılmasıdır. Hayvanın durumu izin veriyorsa (örneğin irin açık serviks yoluyla uterustan vajina başına boşaldığı 'açık' bir pyometra durumunda) veya veya dikte ederse (hayvanın ameliyata dayanamayacak kadar yaşlı veya başka bir şekilde hasta olduğu durumlarda) veya sahibi ameliyatla ilgili veterinerlik ücretlerini ödeyemiyorsa tıbbi tedavi denenebilir. Enfekte olmuş rahmin acil olarak çıkarılması rutin bir 'kısırlaştırma' operasyonundan çok daha yüksek derecede ölüm riski taşır.

Pyometra için cerrahi tedavi gören köpeklerden ölüm riski %17'ye kadardır. Bu nedenle, doğru veteriner bakımı verilse bile tüm dişi köpeklerde pyometradan ölüm riski 10 yaşına kadar %9'a kadar çıkabilir (%54'ün %17'si). Bu risk kısırlaştırılırsa neredeyse sıfıra iner.

Dezavantajlar

Genel

• Herhangi bir cerrahi yöntemde olduğu gibi, kısırlaştırmanın acil zorlukları arasında kanama, enfeksiyon ve ölüm gibi olağan veteriner anestezi ve cerrahi zorlukları vardır. Bu riskler rutin kısırlaştırmada nispeten düşüktür; ancak önceden var olan diğer sağlık faktörlerine bağlı olarak bazı hayvanlar için bunlar artabilir. Bir çalışmada, anesteziye bağlı ölüm riskinin (kısırlaştırma yöntemiyle sınırlı değildir) sağlıklı köpekler için %0.05 ve sağlıklı kediler için %0.11 olduğu tahmin edilmiştir. Hasta hayvanlar için risk, köpeklerde %1.33 ve kedilerde %1.40 idi.
• Kısırlaştırılmış hayvanların daha az metabolik gereksinimlerini yansıtacak şekilde besin alımı azaltılmazsa kedileri ve köpekleri kısırlaştırmak obezite riskini artırabilir. Kedilerde, seks hormonu seviyelerindeki azalma, gıda alımında artışla ilişkilendirilir. Köpeklerde, obezite için risk faktörü olarak kısırlaştırmanın etkileri ırklar arasında farklıdır.
• Her iki cinsiyetten kısırlaştırılmış köpeklerde, iğdiş edilmemiş köpeklere kıyasla osteosarkom (kemik kanseri) gelişme riski iki kat fazladır. Artan cins büyüklüğü ve özellikle boy ile osteosarkom riski artar.
• Köpeklerde kalp tümörleri üzerine yapılan araştırmalar, köpeklerde en yaygın üç kanserden biri olan hemanjiyosarkom (kan damarı zarı kanseri) riskinin 5 kat daha fazla olduğunu, kısırlaştırılmış dişilerde sağlam dişilere göre ve kısırlaştırılmış köpeklerde sağlam erkeklere kıyasla 2.4 kat daha fazla hemanjiyosarkom riski olduğunu göstermiştir.
• Kısırlaştırma ve iğdiş etme köpeklerde idrar yolu kanserlerinde artışıyla ilişkilidir ancak risk %1'den azdır.
• Her iki cinsiyetten kısırlaştırılmış köpeklerde aşılara karşı %27 ila %38 oranında artan ters tepki riski vardır. Ancak, kısırlaştırılmış ve kısırlaştırılmamış köpekler için ters tepkilerin görülme sıklığı sadece %0.32'dir.
• Kısırlaştırılmış köpeklerin hormona duyarlı alopesi (tüy dökülmesi) geliştirdiği de bilinmektedir.
• 2004'te yapılan bir araştırma, kısırlaştırılmış köpeklerin ön çapraz bağ (ACL) yaralanması şekli olan kraniyal çapraz bağ (CCL) yırtılmasına rastlanma oranının daha yüksek olduğunu bulmuştur.
• Golden retriever üzerinde yapılan bir araştırma, iğdiş edilmiş erkeklerin iğdiş edilmemiş erkeklere göre lenfoma teşhisi konma olasılığı 3 kat ve kalça displazisi teşhisi konma olasılığı 2 kat daha fazlaydı.
• Laura J. Sanborn'un meta-analizinde belirtildiği gibi iğdiş etme ve kısırlaştırma da geriatrik bilişsel bozulma riskini artırabilir.
• Kısırlaştırılmış erkek köpekler yaklaşık %2'si sonunda prostat kanseri geliştirir, bu durum kısırlaştırılmamış erkeklerde %0.6'sından daha azdır. Kanıtlar Bouvier des Flandres köpekleri için kesindir.
• Yaşları 11-14 olan 29 sağlam erkek köpek ve 47 iğdiş edilmiş erkek üzerinde yapılan bir çalışmada, kısırlaştırılmış erkeklerin bir geriatrik bilişsel bozukluk durumundan (dört koşuldan - evde veya dışarıda yönelim bozukluğu, insan aile üyeleri ile sosyal etkileşimlerdeki değişiklikler, ev eğitiminin kaybı ve uyku-uyanıklık döngüsündeki değişiklikler) iki veya daha fazla duruma ilerleme olasılığı önemli ölçüde daha yüksekti. Kısırlaştırılmamış erkeklerde testosteronun, en azından zaten hafif bozukluğu olan köpeklerde bilişsel bozukluğun ilerlemesini yavaşlattığı düşünülmektedir.
• İğdiş edilmemiş erkeklerle karşılaştırıldığında iğdiş edilmiş kediler alt idrar yolu hastalığı ile ilişkili belirli problemler açısından yüksek risk altındadır. Yaşamı tehdit eden bir üretral tıkanıklığa dönüşebilen kedi sistiti hastalığına yakalanma olasılıkları çok daha yüksektir.
• Kısırlaştırma, erkek köpeklerde üretral sfinkter inkontinansı (çişini tutamama) olasılığının artmasıyla da ilişkilendirilmiştir.
• Kısırlaştırmanın, özellikle üç aylıktan önce yapıldığında köpeklerde idrarını tutamama riskini artırabileceğine dair kanıtlar vardır. 12 aylık olana kadar kısırlaştırma yaşı arttıkça risk azalır. İdrarını tutamama (ing:urinary incontinence), kısırlaştırılan beş dişi köpekten birini etkileyebilir ve köpek kısırlaştırıldıktan ortalama 2.9 yıl sonra gelişir.
• Kısırlaştırılmış dişi köpekler, hipotiroidizm açısından yüksek risk altındadır.