Işık kirliliği, ışığın canlıları rahatsız edecek şekilde yanlış kullanılmasıdır. Yanlış yönde, yanlış miktarda, yanlış yerde, aydınlatılması gerekmeyen yerde ışık kullanımı hem ekonomik kayıp hem de rahatsız edici bir durumdur.
Işık; doğal ortam ögelerinden biri olup, insanın algılar yoluyla edindiği bilginin %95'i görme duyusuyla edinildiğinden önemlidir. Işık kirliliği farklı şekillerde gerçekleşir; "ışık taşması", "kamaştırıcı ışık", "aşırı ölçüde ışık", "gökyüzü aydınlatmaları", şeklinde gruplandırılır. Güneş, aydınlatma bakımından anlamlı olan tek ışık kaynağıdır. Gündüzü geceye taşıma çabası olan aydınlatma faaliyetleri güvenlik bakımından da önemlidir.
Ortaya çıkışı
Işık kirliliği modernleşme ile gelişen kentsel menşeli bir sorundur. Işık kolay çalışmak, daha sağlıklı görmek, güvende hissetmek için kullanılan araçtır. Fakat artan hatalı aydınlatmalar ışık kirliliğine neden olmaktadır. Çevre sorunları içinde eski yıllarda önemsiz bir yere sahip iken, son zamanlarda kirlilik olarak algılanmaktadır. Pek çok ülkede bu kirliliğe karşı dernekler, birlikler ve ulusal komiteler kurulmuştur. Hedef; ışığın gerekli olduğu yerde kullanımı, iyi görme şartları ve gece güvenliğinin sağlanması, enerji tasarrufu ve gökyüzü karanlığının korunmasıdır. ABD'de 'Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği'nin 68 ülkeden yaklaşık 3000 üyesi bulunur. Japonya'da "Yıldızlı Gökyüzünü Koruma Birliği" kurulmuştur. Türkiye'de 1998'de "Işık kirliliği Çalışma Grubu" faaliyete başlamıştır.
Işık kirliliğinin nedenleri
- Hem çok renkli hem de gereğinden fazla ışık kullanılarak ışık gösterilerinin yapılması
- Güvenliği sağlama amacına yönelik olarak gereğinden fazla ışık kullanılması
- Özellikle turistik alanlarda ve çeşitli ticari yerlerde yapılan ışık oyunları
- Yaşam alanlarından dışarıya taşan ışıklar
- Sokak, bahçe ve park gibi alanlarda hatalı aydınlatma çalışmasının yapılması
Işık kirliliğinin etkileri
- Işık kirliliğinin hayvan ve bitkilere etkisi
- Böcekler: Fazla ışığı seven böcekler olduğu gibi ışığı sevmeyen, karanlıkta yaşayan böcekler de bulunur. Orman, göl ve tarla gibi alanların gereksiz aydınlatılması bazı yararlı böcekleri yok ettiği gibi, bazılarının da gereksiz çoğalmasına neden olabilir. Böceklerin göç, kışlama ve Polimorfizm fazla ışıktan etkilenmektedir.
- Sürüngen ve memeliler: Gece aktif hayvanlar, gece aydınlatmalarından etkilenirler. Yumurtadan yeni çıkan caretta caretta yavruları sahil ışıklarından etkilenmekte ve denize ulaşamamaktadır.
- Kuşlar: Göç eden kuşlar, deniz feneri ve gökdelenlerin ışıklarının etrafında dönmeye başlarlar. Bazen yorulup düşerler, bazen binaya çarpıp ölürler. Ekim 1954'te Water Robins Havaalanında (Georgia-ABD) 50.000 kuş bu şekilde ölmüştür.
- Balıklar: Fazla ışık alan balıklarda hareketlilik fazlalaşmaktadır. Alınan enerji büyüme yerine hareketlilikte kullanılır. Alabalıkların fazla ışıkta yumurta kalitesi ve yumurtlama devresi değişmektedir.
- Bitkiler: Bitkilerin çiçeklenme ve büyüme döneminde ışığın süresi, açısı ve miktarı önemlidir. Sadece fotosentezde değil, farklı gelişim düzenlerini belirler. Fazla ışık bitkilerde şekil bozulmaları (sap kalınlaşması, boğum aralarının kısalması, hücre çeperinin kalınlaşması, dallanmanın artması) ve fizyolojik (klorofilde azalma, tuz oranı artışı, solunum artışı, terleme artışı, erken çiçeklenme) bozulmalarına neden olur.
- Kümes hayvanları ve zirai ürünler: Sun'î aydınlatma ıspanak ve pirinçte fizyolojik bozulmaya neden olur. Fazla ışık kanatlılarda tüy yolma ve kanibalizme neden olur. Işık kirliliği insanlarda olduğu gibi hayvanlar için de kanser sebebidir.
- Işık kirliliğin insana etkisi:
- İnsanlara etkisi: Fazla gece aydınlatması evlerden içeri sızmakta, uykusuzluğa sebep olmaktadır. Uyurken ışığa muhatap olunması durumunda, melatonin hormonu salgılanmaz, bu nedenler oluşmayan Östrojen hormonu kadınlarda meme kanserine neden olur. Işık yoğunluk ve şiddetindeki değişiklikler SAD rahatsızlığına neden olur. Aydınlık ortamda uyumanın miyopluğa neden olabilmektedir.
- Yayalara etkisi: Düzensiz yerleştirilen lambalar ve aşırı ışık yayaların gözlerini kamaştırır.
- Taşımacılığa etkisi: Orta refüjde ışık kesici önlemler alınmadığı durumlarda, sabah ve akşam güneşi ile gece far ışığı sürücüleri olumsuz etkilemektedir.
- Astronomik gözlemlere etkisi: Gece ışık kirliliğine uğrayan gökyüzünde oluşan bulanıklıktan dolayı sağlıklı gözlemler yapılamaz.
Önlemler
- Teknik önlemler: Bina dış cephe malzemeleri gece ve gündüz ışığı yansıtmayan unsurlardan seçilmeli. Aydınlatmalarda her tarafa ışık saçan küresel lambalar yerine, hedef alanı aydınlatan, gökyüzüne ışık göndermeyen armatürler kullanılmalı. Güvenlik amacıyla aşırı aydınlatma yerine hareket sensörlü sistem kullanılmalıdır. Reklam aydınlatmaları yukarıdan aşağıya doğru olmalı, vitrin ışıkları gece yarısından sonra otomatik kapanmalıdır. Sodyum buharlı lambalar enerji verimliliği ve sarı ışığından dolayı tercih edilmelidir.
- Planlama önlemleri: Yeni şehir alanları kurulmadan alınacak önlemlerdir. Aydınlatmanın verimli, sağlıklı ve çevreye rahatsızlık vermeyecek şekilde planlanması gerekir. Uluslararası standartlar ve öneriler takip edilmelidir.
- Eğitim önlemleri: Okullarda öğrencilerin ve medya yoluyla halkın konu hakkında bilinçlendirilmesi gerekir.
- Yasal önlemler: Dış aydınlatma yönetmeliği hazırlanmalıdır. Yönetmelik, dış aydınlatmada; lambaların, fotometrik ve teknik özelliklerini, konumu ve tesisat durumunu belirlemelidir. Rasathaneler ve doğal alanlar yasa ile ışık kirliliğinden korunmalıdır.
- Biyolojik önlemler: Yansımanın fazla olduğu su kenarlar ve yol çevrelerine bitkilendirme yapılarak önleme yapılabilir. Şehir içi yollarda orta refüj ağaçlandırılarak ışık kirliliği ve far parlamaları azaltılmalıdır.
