|
Hortumlular
| ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Hortumlular (Latince: Proboscidea), en çok dikkati çeken özellikleri olan hortumları (latince: proboscis) ile adlandırılmış bir memeli takımı. Günümüzde tek yaşayan temsilcileri fillerdir.
Özellikleri
Hortumluların diğer memelilerden tek farkı hortumları değildir, fildişleri ve öğütme dişleride diğer kara memelilerinde olduğundan çok farklıdır. Evrimde ortaya çıkan ilk hortumlularda hortum çok kısaydı ve bu bataklıklarda yaşayan erken hortumlular onu solumak için kullanırdı. Daha sonra çeşitli kaslara ve sensorlara sahip, tutma organı olarak kullanılan hortumlar gelişti ve artık hortum ile yüksek ağaçlardan yapraklar toplanıyor veya steplerde otlar koparılıyordu.
Fildişleri düz, yukarı veya aşağı bükük, kürek şeklinde, çene altından, üstünden veya da iki taraftan çıkan, birbirine yakın veya çok ayrık durur, 4 metreye kadar varan farklı uzunlukta ve kalınlıkta olabilirlerdi. Bugün tek yaşayan temsilcileri fillerde, fildişi çene üstünde büyür.
Hortumluların sınıflandırılmasında hortum veya fildişlerinden daha çok çiğneme dişleri dikkate alınmaktadır (molarlar). Fillerde üst ve alt çenede ikişer adet bulunan çiğneme dişi, çiğnedikleri sert bitkisel gıda yüzünden çok yıpranır, ancak ömürleri içerisinde 6 kez yeniden büyür. Büyük fildişleri ise yavru fillerde bir yaşında düşer ve sonra bir ömür boyu büyümeye devam eden asıl fildişleri çıkar.
Yayılım
Hortumluların Afrika kıtasında ortaya çıktığı ve oradan neredeyse tüm dünyaya yayıldığı tahmin edilir. Sadece Avustralya kıtasına ve Madagaskar, Yeni Gine ve Yeni zelanda gibi çoğu adalara hiçbir zaman ulaşamadılar. Hatta Pleistosen çağının sonlarına kadar hâlâ Amerika, Avrasya ve Afrika kıtalarında çok yaygındılar. Bugün tek temsilcileri filler ancak Afrika ve Güney Asya'da bulunur.
Evrim tarihi
Tanılan en eski hortumlu Phosphatherium 1996 yılında Fas'ta bulunmuştur. Bu ancak tilki büyüklüğünde hayvan 55 milyon yıl önce yaşamıştır. Dış görünüşü ile kendisinden sonra gelecek hortumlulara pek benzemesede dişleri yakın akrabalığını gösterir.
Kuzey Afrika'da Eosen çağında ortaya çıkmış Moeritherium cinsi hortumluların diğer bir erken temsilcisidir. Yaklaşık bir tapir (110 cm) büyüklüğünde olan bu hayvanın, uzun burun-dudakları ile kafası bir domuza benzemekteydi ve ön dişleri uzundu. Fillere benzeyen özellikleri yanında deniz inekleri ile de ortak özelliklere sahipti.
Palaeomastodon ve Phiomia hortumluların erken Eosen ve Oligosen çağlarında ortaya çıkan cinsleriydi. Gomphotherium cinsi ile birlikte Gomphotheriumgiller familyasını oluşturuyorlardı. Gomphotherium Miosen çağında Afrika ile Asya arasında henüz yeni oluşan kara bağlantısı üzerinden Avrasya'ya geçen ilk hortumlu oldu. Oradan hatta Kuzey Amerika'ya kadar yayıldı. Peşinden Zygolophodon cinside Afrika'dan çıkarak Avrasya'ya ulaştı.
Gomphotherium ve Zygolphodon cinslerinden kısa zaman sonra Deinotherigiller (Deinothriidae) familyasının ilk mensupları Afrika'dan Avrasya'ya yayılmaya başladı. Bunların fildişleri alt çeneden büyürdü ve aşağı doğru bükükdü. Bu dişlerle bataklık ormanlarda kazarak yiyecek aradıkları tahmin edilir. Deinotheriler 3,60 m büyüklüğe ulaşırdı. Avrupa'da Pliyosen, Afrika2da ise Pleistosen çağında (yaklaşık 1 mio yıl evvel) soyu tükendi.
Miosen çağında Asya'da Platybelodon ve Kuzey Amerika'da Amebelodon cinslerinde alt çene kürek şeklini aldı. Bunlarda sonradan ortaya çıkan Anancus, Stegomastodon ve Cuvieronius gibi Gomphotheriidae familyasına aitti. Filler ve Asıl mastodontlar da bu familyadan gelişti.
Asıl mastodontların (Mammutidae) bir cinsi yanlış anlaşılmaya yol açabilecek Mammut adını taşımakta. Oysa asıl Mamut adı altında tanılan ve bilimsel adı Mammuthus olan cins ile yakın bir akrabalığı yoktur. Bu mastodont cinsinin en tanınmış üyesi, asıl mamutlarla aynı zamanda yaşamış ve son Buzul çağının sonlarında yok olmuş Amerika mastodonu'dur (Mammut americanum). Diğer bir hortumlu familyası olan Stegodontlarda asıl mastodontlardan gelişmiştir.
Miosen çağının geç bir döneminde Primelephas gibi cinslerden günümüze kadar tek hayatta kalabilmiş hortumlu familyası filler gelişmiştir. Bugün hâlâ yaşayan Loxodonta ve Elephas cinsleri yanında soyu tükenmiş olan Mamutlar da (Mammuthus) bu familyaya aittir.
Dış sistematik
Hortumlular, yaşayan en yakın akrabaları deniz inekleri ile Tethytheria grubuna konulur. Hortumlular ve deniz inekleri diğer yakın akrabaları kırsıçanımsılar ile birlikte Paenungulata taksonuna konulur.
Bu takımlar Afrikada gelişen bazı diğer memeli takımları ile birlikte Afrotheria üst takımına konulur. Bu üst takımın diğer yaşayan takımları şunlardır:
- Damarlı dişliler (Tubulidentata)
- Fil sivri fareleri (Macroscelidea)
- Tenreksiler (Afrosoricida)
Hortumluların ayrıntılı bir sınıflandırması
İç sistematik
- Takım Hortumlular (Proboscidea)
- Üst familya Moeritheroidea
- Familya Moeriththeridae, örnek Moeritherium
- Üst familya Dinotherioidea
- Familya Dinotheriidae, örnek Deinotherium
- Familya Barytheriidae, örnek Barytherium
- Üst familya Elephantoidea
- Familya Gomphotheriidae, örnek Phiomia, Palaeomastodon, Gomphotherium, Anancus, Platybelodon, Stegomastodon, Cuvieronius
- Familya Asıl mastodontlar (Mammutidae), örnek Amerika mastodonu
- Familya Stegodontlar (Stegodontidae), örnek Stegodon
- Familya Filler (Elephantidae), örnek Primelephas, Mammuthus, Elephas, Loxodonta
- Üst familya Moeritheroidea
Kitaplar
- E. Thenius: Grundzüge der Faunen- und Verbreitungsgeschichte der Säugetiere, 2.Auflage, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, 1980 ISBN 3-437-30312-0
- Jordi Augusti: Mammoths, Sabertooths and Hominids 65 Million Years of Mammalian Evolution in Europe, Columbia University Press, 2002. ISBN 0-231-11641-1
Dış bağlantılar
-
Wikimedia Commons'ta Hortumlular ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.
Wikimedia Commons'ta 