Grigori Aleksandroviç Potyomkin (Rusça: Григо́рий Алекса́ндрович Потёмкин) (13 Eylül 1739 –5 Ekim 1791 Rusya'nın 18. yüzyıldaki yayılmacı siyasetinin mimarlarından biri olan bir Rus generali, devlet adamı ve Çariçe II. Katerina'nın sevgilisidir. Hayatını Çariçe II. Katerina'yla birlikte Osmanlı Devleti'ni parçalayarak Rusya'nın egemenliği altında başkenti İstanbul'da bulunan yeni bir Bizans İmparatorluğu kurma hayaline adamıştır.
Grigori Potyomkin 13 Eylül 1739 tarihinde Rusya'nın batısındaki Smolensk kenti yakınında alt rütbeli bir subayın oğlu olarak dünyaya geldi. Moskova Üniversitesi'nde öğrenim gördü. Sarayın muhafız alayına katıldı. 1762 yılında muhafız alayından bir grubun Rus çarı III. Petro'yu tahttan indirerek yerine karısı II. Katerina'yı tahta çıkarması olayına katıldı. 1774 yılından sonra Potyomkin çariçenin sevgilisi oldu ve sınırsız miktarda para ve siyasi güce sahip oldu. Çariçe Potyomkin'i 1784 yılında Rus ordusunun komutanlığına getirdi.
II. Katerina ve Potyomkin'in hayali Rusya'yı Balkanlara ve Asya'ya hükmeden büyük bir imparatorluk haline getirmekti. Bizans İmparatorluğunu Rusya'nın egemenliği altında yeniden canlandırmak ve İstanbul'u bu imparatorluğa başkent yapmak istiyorlardı. Bu amaçla Lehistan'ı parçalayarak Prusya ve Avusturya arasında paylaştılar. Ayrıca 1774 yılındaki Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Osmanlı Devletinden bağımsız hale gelen Kırım'ı Rusya'nın bir parçası haline getirmeğe karar verdiler. Bu amaçla 1783 yılında Kırım'ı resmen Rus topraklarına kattılar. Potyomkin Rusya'nın Kırım Prensi oldu. Kırım'da Herson, Nikolayev, Akyar, and Yekaterinoslav gibi yeni Rus kasabaları kurdu. 1787 yılında Çariçe II. Katerina Kırım'a gösterişli bir ziyarette bulundu. Amaç Osmanlı Devleti'ni sindirmek ve Kırım'ı Rusya'nın kalıcı bir parçası haline getirmekti.
Osmanlılar bu gelişmeleri Küçük Kaynarca Antlaşmasına aykırı bularak Rusya'ya savaş açtılar. 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı 5 yıl sürdü. Potemkin 1790 yılından itibaren savaşı bugünkü Romanya'nın kuzeydoğusunda bulunan Yaş şehrinde kurduğu çok gösterişli karargahından yönetti. 1791 yılında çariçenin yeni sevgilisi Platon Zubov'u bertaraf etmek için kıskancından Sankt-Peterburg'a geri döndü. Ancak çariçe Potyomkin'in Yaş'a geri dönerek Osmanlılarla barış müzakereleri yapmasını istiyordu. Yola çıktıktan sonra 5 Ekim 1791 tarihinde Yaş kentine 65 km uzaklıkta yüksek ateş ve hazımsızlıktan öldü. Çariçe II. Katerina Potyomkin'i kendi kurduğu Herson kentinde inşa ettirdiği Katerina katedraline gömdürdü. Ayrıca Potyomkin, Pyotr Potyomkin ile uzak akrabadır.
Potyomkin'in ölümünden 1 yıl sonra Rusya'yla Osmanlı Devleti Potyomkin'in karargahının bulunduğu Yaş kentinde Yaş Antlaşmasını imzaladılar. Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti mecburen Kırım'ı Rusya'ya bırakmaya razı oldu.
Potyomkin Zırhlısı
Potemkin'in kurduğu Nikolayev şehrindeki tersanede 1904 yılında inşa edilen bir zırhlı savaş gemisine Grigori Potyomkin'in adı verildi. 1905 yılında bu geminin tayfaları arasında çıkan ayaklanma Rusya'daki 1917 Bolşevik İhtilaline öncülük etti. 1925 yılında SSCB'de bu olayı konu olan Potemkin Zırhlısı adında sessiz bir propaganda filmi yapıldı.
Çariçe II. Katerina İle İlişkisi
Grigori Potyomkin Rusya devlet yönetiminde 1774-1791 yılları arasında güçlü bir siyasi figür olarak kendisini göstermiştir. Orlov ailesi onu Çariçeye tanıtmıştı. Aynı zamanda Grigori Orlov, Katerina'nın eski sevgililerindendir. Çariçe Katerina'nın yaşamı boyunca birçok sevgilisi olmuştur fakat Potyomkin, ona en yakın olan kişidir. Potyomkin Katerina'nın danışmanı, başkomutanı, imparatorluğun yarısının yöneticisi ve hükümdar naibi idi. Aynı zamanda şehirlerin, limanların, sarayların, orduların ve donanmaların kurucusuydu. 1762 yılında Katerina'yı tahta geçiren darbenin destekçilerindendi. Katerina daha sonra yüzbaşını terfi ettirerek ona on bin ruble vermiştir.
Katerina, Potyomkin'i 1763 yılında kilisenin mali ve idari işleriyle ilgilenen Kutsal Sinod proküratörlüğüne atamıştır. 1767'de Atlı Muhafız Alayı üst komuta heyetine dahil edildi ve 1768'de saray mabeyncisi unvanını aldı. Potyomkin Ocak 1774'te Aleksandr Nevski Manastırı'na kapandığında Katerina, Potyomkin'in yeteneklerinden faydalanılabileceğini düşünerek, onun manastır yemini etmesini engellemiştir. Katerina ile sevgili olduktan sonra, daha önce hayatında birçok erkek bulunmuş Katerina'nın hayatını kıskançlıkları ile zorlaştırdı. Katerina 21 Şubat 1774'te odasına kapanarak, "Samimi bir itiraf" adlı mektubunda geçmişte yaşadığı ilişkileri kaleme almıştır. Bu mektup ile sevgilisinden af dilemiştir. Bu mektubu okuduktan sonra Potyomkin, çariçenin eski sevgilisi Vasilçikov'un yerine başyaverliğe getirilmeyi talep ettiğinde bu talep Katerina tarafından kabul edilmiştir. Potyomkin, çariçenin ona sıradan bir gözde gibi davranmasını reddediyordu ve bitmek bilmeyen tartışmalar çıkartıyordu. Mektuplaşmalarından anlaşıldığı üzere ikisi de birbirlerine gönülden bağlıydılar. Grigori Potyomkin ve Katerina'nın on beş yıl süren ilişkilerinde evlendikleri iddia edilmiştir ancak bu kesin olarak kanıtlanamamıştır. Bu iddianın ortaya atılmasında birçok neden etkili olmuştur; çariçe Potyomkin'e gönderdiği mektuplarda ona, "sevgili karın" imzasıyla "sevgili kocam, müşfik eşim" şeklinde hitap etmiştir.
1774 yılında Osmanlı Devleti ile savaşın sürdüğü ve Pugaçov İsyanının yaşandığı sıralarda Potyomkin sarayda Katerina'ya yardımcı olmuştur. 13 Ocak 1776 tarihinde Katerina, Viyana'daki elçisine yazarak Potyomkin'e Kutsal Roma İmparatorluğu prensi unvanı verilmesi talebini imparator II. Joseph (Kutsal Roma imparatoru)'e iletmesini istemiştir. Bu görev Mart 1776'da Potyomkin'e verilmiştir. Potyomkin'e "Huzurlu Altesleri" ve "Prens" şeklinde hitap edilmeye başlanmıştı.
